Dövlət Mahnı və Rəqs ansamblında Qılman Salahovun fəaliyyətinə dair
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 4, 2015
BMA-nın laboratoriyasında elmi işçi
Dövlət Mahnı və Rəqs ansamblında Qılman Salahovun fəaliyyətinə dair
Açar sözlər: musiqi, mədəniyyət, kamança, Mahnı və Rəqs ansamblı, konsert
Azərbaycan musiqisinin tarixi qədimdir. Ölkəmizin musiqi tarixində elə şəxslər var ki, onların musiqi mədəniyyətimizin inkişafında özünəməxsus yeri olub. Azərbaycan musiqisinin inkişafında misilsiz əməyi olan insanlardan dahi Üzeyir Hacıbəyli, Səid Rüstəmov, Asəf Zeynallı, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Niyazi, Andrey Babayev kimi şəxsiyyətlər olub.
XX əsrin əvvəllərində dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli xalq musiqisini nota köçürmüş, bununla da peşəkar xalq musiqi mədəniyyətinin əsasını qoymuşdur.
Üzeyir Hacıbəyli 1931-ci ildə ilk dəfə notla çalınan xalq çalğı alətləri orkestrini yaratmışdır. Həmin orkestrin üzvləri Səid Rüstəmov, Əlövsət Sadıqov, Bəhram Mənsurov, Xosrov Məlikov və başqaları ilə yanaşı Qılman Salahov da vardı (1). Qılman Salahov orkestrdə kamança ifaçısı kimi iştirak edirdi. Orkestrin tərkibi 2 balaban, 2 tar, 2 kamança, 1 dəf, 1 nağaradan ibarət idi. Mahnı və rəqslər, aşıq havaları, muğam sənətinin incəlikləri Azərbaycanın məşhur ifaçıları və xanəndələri tərəfindən səsləndirilmişdir.
.
Soldan-sağa Üzeyir Hacıbəyli, Səid Rüstəmov, Əlövsət Sadıqov, Qılman Salahov, Bəhram Mənsurov, Xosrov Məlikov
1936-cı ildə Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında “Mahnı və Rəqs ansamblı” yaradıldı. Həmin ansambla bədii rəhbər kimi Üzeyir Hacıbəyli öz assistenti drijor, xormeyster, kamança ifaçısı Qılman Salahovu təyin etdi.
Qılman Salahov 1906-cı il martın 16-da Balaxanıda dünyaya gəlib. 3 yaşında ikən o, ailəsi ilə birlikdə atası Balaməmməd kişinin Bakı şəhərində tikdirdiyi evlərinə köçmüş və şəhərdə yaşamağa başlamışlar. Erkən yaşlarında Qılman atasını itirmiş və dayısı Ağanəsim (tar ifaçısı) onu Üzeyir bəyin yanına aparıb, bu uşağın güclü musiqi duyumu olduğunu deyib. Üzeyir bəy də ona violonçel alətində Leopold Rastropoviçin (Mstislav Rastropoviçin atası) sinifində dərs almağı məsləhət görüb. Bir il həmin sinifdə təhsil aldıqdan sonra bu alətdə çalmağın uşaq üçün ağır olduğunu görən Üzeyir bəy ona öz iş otagında olan kamançasını verdi. Qılman Salahovun kamançaya olan sevgisi sonradan Üzeyir bəyin yaratdığı Azərbaycan Dövlət Türk Musiqi məktəbində və Asəf Zeynallı adına Musiqi Texnikumunun (indiki Musiqi kolleci) kamança sinifində təhsil almağı ona nəsib etdi. 1927-ci ildə Əhməd Bakıxanov “Solistlər” ansamblını (texnikumun nəzdində) yaradır. Bu ansamblın üzvləri arasında Qılman Salahov kamança ifaçısı kimi çıxış edirdi. 1936-cı ildə isə Qılman Salahov Üzeyir Hacıbəylinin təklifi ilə “Mahnı və Rəqs ansamblı”nın bədii rəhbəri kimi işləməyə başladı.
Qılman Salahov bu ansamblın daha da inkişaf etməsində, tanınmasında, məşhurlaşmasında böyük rolu olub. O, Azərbaycanın bölgələrinə gedib, ordan istedadlı gənc ifaçıları və rəqqasları seçib, onları bu ansambla cəlb etmiş, özünün güc və enerjisini ansamblın gündən-günə çiçəklənməsinə sərf etmişdir.
Azərbaycan musiqisi nəsildən-nəslə keçərək, şifahi ənənələrdə yaşayır. Üzeyir Hacıbəyli məktəbini keçmiş Qılman Salahov da xalq mahnılarını və rəqslərini xalqın dilindən öyrənib nota salırdı. O, xalq mahnılarından “Əlimdə sazı Qurbanın”, “Bu Leyli”ni xor üçün işləyib.
1938-ci ildə Moskvada Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və İncəsənət 10 günlüyü keçirildi. Bu dekadada Qılman Salahovun rəhbərlik etdiyi “Mahnı və Rəqs ansamblı” da öz çıxışını etdi. Bu uğurlu çıxışlarına görə sonradan ansambla Dövlət Statusu verilərək “Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs ansamblı” adlandırıldı. 1939-cu ildə isə Üzeyir Hacıbəylinin təklifi ilə Moskvada keçirilən I Ümumittifaq İfaçılıq müsabiqəsinin Qılman Salahov (kamança ifaçısı kimi) laureatı olmuşdur. 1940-cı ildə isə Azərbaycan dövləti tərəfindən musiqi sahəsində misilsiz əməyi qiymətləndirilərək Qılman Salahova Azərbaycan Respublikasınin Əməkdar İncəsənət Xadimi fəxri adı verildi.
Hələ Sovetlər birliyində ilk dəfə 1958-ci ildə Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs ansamblı Çinə böyük konsert proqramı ilə səfər etmişdi. Konsertdə onlar nəinki Azərbaycan mahnı və rəqsləri, həmçinin də Çin xalq rəqslərini ifa etmişdilər. Ansamblın üzvləri arasında Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Rübabə Muradova, rəqqasələrdən xalq artistləri – Əminə Dilbazi, Roza Cəlilova, rəqqaslardan Böyükağa Məmmədov, Əlibaba Abdullayev də vardı. Çində 4 ay qastrol səfərində olan ansamblın uğurları hədsiz idi. Konsertdə Çin Xalq Respublikasının Dövlət Şurasının sədri Coy Enlaem şəxsən özü iştirak etmiş və ansamblın bütün üzvləri ilə (başda Qılman Salahov olmaqla) görüşmüş, 10 gün də əlavə ansamblın Çin ölkəsində qalmasını xahiş etmişdir. Oradan da ansambl qonşu ölkə olan Monqolustan Xalq Respublikasına dəvət almış, 20 gün də həmin ölkədə uğurlu konsertlər verdi. Qastrol səfərindən qayıtdıqdan sonra ansamblın uğurlu cıxışları haqqında o dövrün “Pravda”, ”Kommunist”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində məqalələr dərc edilmişdi.
Qılman Salahov ansamblın mürəkkəb, qızğın iş fəaliyyətilə məşğul olmasına baxmayaraq, bəstəkarlıqda da öz qələmini sınayıb. O, məşhur “Nəlbəki” rəqsinin müəllifidir. Bundan başqa “Sevgilim”, “Kürd”, “Qaval”, “Naz eləmə” rəqslərini yazmışdır. “Qaval”, “Naz eləmə” rəqsləri ilə Əminə Dilbazi bütün dünyanı gəzib. “Naz eləmə”rəqsiylə Əminə Dilbazi Mahmud Esembayevlə birlikdə Azərbaycanın xalq artisti, görkəmli rejissor Tofiq Tağızadənin çəkdiyi “Əmək və qızılgül” filmində çəkilib. Qılman Salahov Azərbaycan xalq çalgı alətləri orkestri üçün yazdıgı “Bulaq başında” suitası, “Azərbaycan toyu”, “Dədə Qorqud” kimi tamaşalarına yazdıgı musiqiləri ilə də tanınırdı. Həmçinin onun yazdıgı “Könül verdim”, “Bir dənəsən” mahnıları o illərdə dillər əzbəri idi. Qılman Salahov Niyazi və Andrey Babayevlə birlikdə “Bir bağçanın çiçəkləri” adlı əsərini yazmışdılar. Həmin əsər hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti fonotekasının “Qızıl fond”unda saxlanılır.
Qılman Salahovun kamançada müşayiəti ilə Xan Şuşinski, Zülfi Adıgözəlov, Seyid Şuşinski, Rübabə Muradova, Şövkət Ələkbərova kimi məşhur xanəndələr Azərbaycanın rayonlarında el bayramlarında, xalq şənliklərində konsertlər vermişlər.
Cabbar Qaryağdıoğlu anadan olmasının 75 illiyində özü “Heyratı” zərbi mugamını Qurban Pirimov (tar) və Qılman Salahovun (kamança) müşayiəti ilə trio şəklində oxumuşdur. Bu konsert də Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri QSC fonotekasının “Qızıl fondu”nda saxlanılır.
Soldan-sağa qavalda Cabbar Qaryağdıoğlu, tarda Qurban Pirimov və kamançada Qılman Salahov
1959-cu ildə Moskvada II dəfə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və İncəsənət 10 günlüyü keçirilmişdi. Dekadada Dövlət Mahni və Rəqs ansamblının bədii rəhbəri Qılman Salahov başda olmaqla Respublikanın xalq artistləri rəqqasə Əminə Dilbazi, Roza Cəlilova, rəqqas Əlibaba Abdullayev, bəstəkar Tofiq Quliyev çıxış edirdi. Bu dekadada uğurlu çıxışına görə ansambl gurultulu alqışlarla qarşılandı.
Qılman Salahov gecə-gündüz çalışıb, “Mahnı və Rəqs ansamblı”nın daha da inkişaf etməsi üçün ansamblın nəzdində “Sazçı qızlar” ansamblını yaratdı. Ansamblın solistləri – Rəhilə Həsənova, Elmira Rəhimova idi.
Sağdan-sola Əminə Dilbazi, Qılman Salahov, Tofiq Quliyev
Qılman Salahov bəstəkarlardan Soltan Hacıbəyov, Niyazi, Rauf Hacıyev, Səid Rüstəmov, Cahangir Cahangirov, Qənbər Hüseynli, Qara Qarayev, Cövdət Hacıyevlə dostluq edirdi. Əhməd Bakıxanovla isə ailəvi dostluq edib, hətta Kislovodskidə ailəvi istirahətdə olmuşdular. Onun şairlərdən Səməd Vurğun, Mikayıl Rzaquluzadə, Mirmehdi Seyidzadə ilə də dostlugu olub. Məmməd Rahim, Soltan Dadaşovla birgə yaradıcılıq fəaliyyəti qurmuş, onun bəstələdiyi “Könül verdim”, “Bir dənəsən” adlı mahnılarının mətnini yazmışlar.
Qılman Salahov həmçinin müəllimlik fəaliyyətini də davam etdirirdi. O, Asəf Zeynallı adına Musiqi Texnikumunda ilk dəfə kamança üzrə not sinfində dərs deyən müəllimlərdən olub. Onun tələbələri Azərbaycan Respublikasının əməkdar artistləri – Tələt Bakıxanov, Hafiz Mirzəbəyov, Ruqiyyə Rzayeva (Ağabacı Rzayevanın bacısı), Firuz Əlizadə və başqaları olmuşdu. Tələbəsi Ruqiyyə Rzayeva öz müəllimi haqqında belə yazırdı: “O, tək düzgün çalmagı deyil, kamançanı diz üstə saxlamagı, barmaqların nə vəziyyətdə simlərin üzərində hərəkət etməsinə, qolun kamançanın qoluna nisbətən nə vəziyyətdə saxlanılmasına çox fikir verərdi. Ən əsas cəhət isə biləng idi.
Qılman müəllimi başqa kamança çalanlardan fərqləndirən cəhət onda idi ki, onun qolu sakit dayanıb, yayı tutmuş biləng isə bir hərəkətlə rəqs edənlərin biləngi kimi arxaya və yana aparmaqla simlərə sürtülur, ona görə səs də həzin, ürəyə yatar çıxırdı…”
Bütün bu kimi işlərlə yanaşı, Qılman Salahov ürək xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. O, 1974-cü il oktyabrın 12-də xəstəxanada ürək çatışmazlığından gözlərini əbədi olaraq yumdu. Ölümündən sonra Əhməd Bakıxanov adına Ev Muzeyində Qılman Salahovun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün xüsusi bir guşə ayrıldı. Həmin guşədə Qılman Salahovun kamançası, əlyazmaları, şəxsi əşyaları, fotoşəkilləri saxlanılır. Azərbaycan xalqı öz sənətkarını unutmur, onu yad etmək üçün həmin muzeyə gəlir, əbədiyaşar Qılman Salahovu yad edirlər.
Azərbaycan xalqı xoşbəxtdir ki, musiqi mədəniyyətimizin əsasını qoymuş Üzeyir Hacıbəyli kimi dahi bəstəkarın məktəbini keçmiş, musiqi mədəniyyətimizin inkişafında özünəməxsus xidməti olan Qılman Salahov kimi yetirmələri olub və onlar bu gün də xalqımızın yaddaşında yaşayır, yaşayacaqdır.
ƏDƏBİYYAT:
- Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Dövlət Televiziya Radio Verilişləri Komitəsinin arxivi, 1932-ci il, qovluq №
- Ələsgərov S.Ə., Abdullayeva S.A., Azərbaycan xalq çalgı alətləri orkestri üçün orkestrləşdirmə (metodik tövsiyələr). : Az. Neft və Kimya İnstitutunun mətbəəsi, 1977, 98 s.
- Qafarova M.A. Bəstəkar Süleyman Ələsgərov və xalq çalğı alətləri orkestri. Dərs vəsaiti. B.: ADPU, 2012, 226 s.
- Hacıbəyov Ü.Ə. Əsərləri, II cild, B.: Elm, 1965, 408 s.
- İsazadə Ə.İ., Quliyev X. Bəhram Mənsurov. B.: İşıq, 1982, 43 s.
- Заслуженный Коллектив Азербайджана Государственный Ансамбль Песни и Танца. Сост. Гаджибеков С.И., Кулиев Т.А. Б.: Типография «Красный Восток» Министерства культуры Азербайджанской ССР, 1959.
Məqalədə Qılman Salahovun şəxsi arxivindən də istifadə olunub.
Научный сотрудник в лаборатории БМА
O ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ГЫЛМАНА САЛАХОВА В ГОСУДАРСТВЕННОМ АНСАМБЛЕ ПЕСНИ И ПЛЯСКИ
Резюме
В статье говорится об ансамбле Песни и Пляски, созданном Узеиром Гаджибейли в 1936-ом году, которым более 25-ти лет руководил известный исполнитель на кеманче и дирижор Гылман Салахов. Благодаря его широкой деятельности, статус ансамбля был
доведен до Государственного. Им было написано множество произведений для данного коллектива.
Ключевые слова: музыка, культура, ансамбль Песни и Пляски, кеманча, концерт
Laboratory of BMA, scientific worker
GILMAN SALAKHOV`S CREATIVITY “SONG AND DANCE ENSEMBLE”
Summary
In the early XX century, the founder of Azerbaijani music Uzeyir Hajibeyov in 1936, the year created Song and Dance Ensemble. Gylman Salah 25 years and led the team that brought him the status of State Ensemble. In addition, he was a good conductor, composer and soloist on kamancha.
Key words: music, art, Song and Dance ensemble, kamancha, concert
Rəyçilər:
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru M.Qafarova,
elmi işçi N.Mustafayeva
