Müzikl janrını yeni istiqamətə yönəldən britaniyalı fenomen
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 4, 2015
Ü.Hacıbəyli adına BMA-nın doktorantı
Müzikl janrını yeni istiqamətə yönəldən britaniyalı fenomen
Açar sözlər: müzikl, janr, musiqi teatrı, inkişaf
Müzikl son onilliklər ərzində musiqili teatrın ən populyar və tələb olunan janrlarından biridir. Bu janr musiqili teatrın yeni mərhələsini özündə əks etdirərək daim aktual olan və diqqəti cəlb edən yeni istiqamətlərdən birinə çevrililb. Məlumdur ki, musiqili teatrın müxtəlif növləri tarix boyu bir sıra inkişaf mərhələlərindən keçmiş və bunun nəticəsində bir janr kimi formalaşa bilmişlər. Bu baxımdan, onun yeni növü olan müzikl da istisna olmadı və bir neçə formalaşma dönəmindən keçərək öz simasını əldə edə bildi. Belə ki, XX əsrin I yarısında yaranan bu janr ilkin mərhələdə özündə vodevil, musiqili komediya və operetta kimi musiqili səhnə növlərinin inkişafının yeni və fərqli mərhələsini cəmləşdirirdi. Amerikada yaranmış bu janra bir sıra digər musiqili səhnə üslub və janrları da (balladalı opera, burlesk, revyu, müzik holl, caz və s.) təkan vermişdir. Lakin ilkin formalaşma məqamında o özündə musiqili səhnə üslublarının fərqli tendensiyalarını və xüsusiyyətlərini cəmləşdirməkdə idi.
II dünya müharibəsindən sonra yaranan yeni tanınmış teatrlar, müzikllar və kino müziklları isə bu janra yeni nəfəs gətirdi və ümumilikdə müzikl janrının fabulası daha da ciddiləşdi. Bu dönəmə müziklin ikinci inkişaf mərhələsi kimi də baxmaq olar. Bu müzikllar isə librettoların mürəkkəbləşməsini, ritmlərdə caz və reqtaymın hiss ediləcək dərəcədə təsirini, mahnılarda tipik amerikan dönmələrini ehtiva edirdi.
Ümumilikdə qeyd edilən iki mərhələdə ərsəyə gələn müzikllar bu janrın klassik nümunələrini təcəssüm etdirir. Bu sırada R.Rocers və O.Xammerstaynın “Oklaxoma”, “Musiqinin səsləri”, F.Lounun “Mənim gözəl xanımım”, L.Bernstaynın “Vestsayd tarixi”, C.Bokun “Skripkaçı damda”, Riçard və Robert Şerman qardaşlarının “Merri Poppins”, C. Germanın “Hello Dolli” və s. işiq üzü görmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, 1930-60-cı illərin müziklları çox böyük populyarlıq qazanaraq özündə operetta, amerika vodevili, tragikomik tamaşalar və rəqs revyusu ilə qohumluq yaradan parlaq əyləncəvi şounu əks etdirirdi.
1971-ci ildə britaniyalı bəstəkar Endryu Lloyd Uebberin müzikl yaradıcılığının ərsəyə gəlməsi bu janr üçün bir növ yeni dirçəliş mərhələsi oldu. Məhz onun sayəsində janrın inkişafında təmamilə yeni istiqamət başlandı.
E.L.Uebber iyirmiyə yaxın müziklların müəllifidir. Buna baxmayaraq, 1970-ci illərin əvvəllərində bəstəkara məhz “İsa Məsih superulduz” rok-müzikli dünya şöhrəti gətirdi. Bu məqamda çox maraqlı bir faktı qeyd etmək lazımdır. Belə ki, artıq məlum olduğu kimi 60-70-ci illərdə müziklların mərkəzi ənənəvi olaraq Amerika Brodveyi sayılırdı. Bu bağlılıq o dərəcədə idi ki, çox vaxt Brodvey və müzikl anlayışı bir-birindən ayrılıqda səsləndirilmirdi. Brodvey müzikllarının başlıca məqamı onların əyləncəvi musiqili səhnə üslubu kimi xarakterizə olunmasındadır. 60-70-ci illərdə Nyu-Yorkda Brodvey müzikllarının geniş vüsət aldığı bir ərəfədə İngiltərədə bu janra qarşı bir qədər etinasızlıq var idi. Belə ki, Britaniya teatrının ən parlaq nümayəndələrindən olan Noel Kovard qeyd edirdi ki, “Britaniyalılar yüngül musiqini heç vaxt yetərincə ciddi qəbul etməmişlər”. Buna baxmayaraq, E.L.Uebberin fəaliyyəti mövcud vəziyyətin tamamilə dəyişilməsinə gətirib çıxardı. 1970-ci illərin ortalarında “İsa Məsih superulduz” və “Evita” müzikllarının premyeralarından sonra London müziklları Brodveydən az avtoritet qazanmadı. Nəticədə İngiltərə və Avropada klassik üslubu özündə əks etdirən və ilkin mərhələ nümunələrindən fərqli olan yeni müzikl üslubunun yayılması geniş vüsət aldı.
Beləliklə, tədricən bu üslubda işləməyə başlayan bəstəkarlar birbaşa musiqi inkişafının xeyrinə əsasən danışıq epizodlarından imtina edərək obraz və mövzuların diapazonlarını daha da genişləndirdilər, komediyanı lirik-dramatik və tragik süjetlərlə əvəz etməyə başladılar. Qeyd etmək lazımdır ki, birbaşa musiqi inkişafı dedikdə burada mövzunun bütün əsər boyu keçməsi yəni, modifikasiya olunması nəzərdə tutulur. Həmçinin müzikllarda musiqi dilinin mürəkkəbləşməsinə, tamaşaların ifaçılıq və quruluş səviyyəsinə qarşı tələblərin artırılmasına, müzikl yaradıcılarının əsərlərə verilən əsas qayədə qloballıq və ciddilliyə daha çox önəm verilməsinə başlandı. Qeyd etmək lazımdır ki, müzikl janrında dəyişikliklərə səbəb olan bu proseslərdə E.L.Uebber yaradıcılığı ilham məmbəyi hesab edilə bilər. Belə ki, bu məqamlar onun yaradıcılığından etibarən vüsət almağa başladı.
Bəstəkarın 1960-80-ci illər ərzində yazılan müzikllarına “Yusif və onun sehrli, rəngarəng yuxular plaşı”, “Evita”, “Pişiklər”, “Mahnı və rəqs”, “Operanın kabusu”, “Sevginin aspektləri” və s. aiddir. Bu nümunələr bəstəkarın yaradıcılığı üçün önəm kəsb etdiyi kimi dünya musiqi mədəniyyəti tarixində də müzikl janrının ən parlaq nümunələrini və növbəti inkişaf mərhələsinin zirvəsini təcəssüm etdirməkdədir. Beləliklə, klassik Brodvey müzikllarının ayrılmaz hissəsi olan danışıq dialoqları öz yerini yeni müzikllarda akademik operanın janr mənsubiyyəti olan reçitativlərə verdi. Bütün bunlarla yanaşı, E.L.Uebber əsərlərində olan muxtəlif səhnələrin melodikasını yaratdıqda bir tərəfdən XX əsrin opera üslubu olan sərt ekspressiv intonasiyalara, bir səs registrindən digərinə ani keçən sıçrayışlara, digər tərəfdən rok-intonasiyaların elementlərinə, yəni vokalçının yüksək registrdə verilən çığırış və reçitativ kimi xüsusiyyətlərə əsaslanır. Beləcə, Avropa musiqi tipi olan və daha çox operanı xatırladan birbaşa musiqi inkişafından istifadə olundu və belə bir janr fərqliliyi E.L.Uebberin musiqili teatrının əsasını təşkil etdi. Əsərlərə bu kimi melodik quruluşun verilməsi mətnin ifadəliliyini artırır, əsas frazaların dramatik mənasını qabardaraq dinləyicinin daim diqqətini cəlb edir. Beləliklə, bəstəkar incəsənətin müxtəlif istiqamətlərini sintetik tamlıq kimi özündə əks etdirən müziklda musiqini ön plana çəkərək onu inkişaf xətti ilə birləşdirmiş, orkestrin rolunu artırmış, nömrələr arasında sərhəd anlayışını ləğv edərək mahnı və ariyaların ansambllara, duet və dialoqların isə ariozolara səlis şəkildə keçidini əldə etmişdir ki, bu da nəticədə əyləncəvi Brodvey musiqi çalarları ilə zəngin olan müziklin akademik ənənələrə tabe olan Britaniya musiqisi istiqamətinə səmt almasına səbəb oldu.
Həmçinin, E.L.Uebberin müzikllarının mövzu seçimi din, siyasət, sevgi və insan münasıbətlərinin qurulması, dünya ulduzları ilə bağlı tarixi əhatə edir ki, bu da daim qəzet və efirləri cəlb etməklə ən geniş istifadəçilər dairəsinin marağını qarşılayır. Mövzularda bu kimi aktuallıq müziklin fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir.
E.L.Uebber nəinki Britaniyada, dünya üzrə incəsənətin tanınmış və hətta əfsanəvi fiqurlarından biridir. Bu statusa o məhz müziklları sayəsində edə bildiyi tarixi çevriliş və əsərlərinin ona gətirdiyi dünya şöhrəti ilə nail olmuşdur. Bu məqamı onun incəsənət sahəsində əldə etdiyi nüfuzlu mükafatlar da sübut edir. Onun hər bir layihəsi demək olar ki, dünya sensasiyasına cevrilir, mətbuatda çılğın muzakirələrə səbəb olur və kommersiya cəhətdən də uğurlu olur. İngilis müəllifinin bu üslubda əldə etdiyi heyrətləndirici uğurunun əsas səbəbi əsərlərinə qarşi olan sonsuz diqqətidir ki, bu da onun müzikl nümunələrinin parlaq şöhrət qazanmasına səbəb olur. Ümumiyyətlə, E.L.Uebber öz müzikllarının bütün yaranma mərhələlərində iştirak edən, əsərlərinin premyeralarının son anına qədər yaradıcılarla bərabər çalışmağa üstünlük verən bəstəkarlardandır.
Ümumilikdə E.L.Uebberin əsərlərində musiqi janrlarının geniş üslub rəngarəngliyindən istifadə etməsi diqqəti cəlb edir. Bu sırada rep, disko, disko-rok, pop-ballada, kantri, blyuz, caz balladaları, müxtəlif rəqslər və s. adlarını çəkmək olar ki, bu da bəstəkarın əsərlərinə daha çox dinləyici kütləsinin cəlb olunmasına səbəb olur. Bəstəkarlıq məntiqi baxımından isə E.L.Uebberin əsərləri XX-XXI əsrin əsas bədii istiqaməti olan postmodernizmlə əlaqədardır. Lakin bəstəkar özünü sırf postmodernizm üslubunun nümayəndəsi hesab etmir və bunu sadəcə yaşadığı dövrün təsiri ilə əlaqələndirir. Buna baxmayaraq, E.L.Uebberin yaradıcılığında barokko, klassik və romantik üslubla yanaşı müasir dövrdə geniş yayılmış elektron musiqisi, caz üslubu, sonor effekti və eklektika ilə yanaşı avanqard üslublarının da təsiri duyulmaqdadır. Ümumiyyətlə, bu müəllifin əsərləri müxtəlif musiqi janrları və formalarının elementləri ilə zəngindir.
E.L.Uebberə qədər müzikl məhz Brodveydə geniş məşhurluq qazanmışdır. Brodvey sanki janrın adı kimi onun ayrılmaz simvoluna çevrilmişdir. Hər kəs tərəfindən məhz belə də qəbul edilməsi bu janrın nümunələrinin oynanıldığı məkandan sanki ayrılmaz olaraq qalırdı. Lakin məhz E.L.Uebberin yaradıcılığı müzikl janrını bir növ məhdudlaşdıran Brodveydən çıxardı, onu yeni qitəyə gətirdi, üslub yenilikləri ilə zənginləşdirdi, janrın simasını dəyişdi və beləcə müziklin yeni dirçəliş dönəmi başlandı.
E.L.Uebber yaradıcılığı mövcud olmasa idi, müzikl tarix boyu Brodveyin əyləncəvi səhnə janrı olaraq qalacaqdı. Bu baxımdan britaniyalı bəstəkarın adı müziklin tarixi inkişafına qızıl hərflərlə həkk olundu.
ƏDƏBİYYAT:
- Сахарова А.Д. Ендрю Ллойд Уэббер: Британский король мюзикла. // Журнал «Музыкальный театр», 2007.
- Мюзикл. Материал из Википедии – свободной энциклопедии URL:https://ru.wikipedia.org/wiki/Мюзикл
Докторант БМА
БРИТАНСКИЙ ФЕНОМЕН В РАЗВИТИИ НОВОГО НАПРАВЛЕНИЯ ЖАНРА МЮЗИКЛ
Резюме
В предлагаемой вниманию статье говорится об известном Британском композиторе Эндрю Ллойд Уэббере, творчество и произведения которого повлияли на дальнейшее развитие жанра мюзикл.
Ключевые слова: мюзикл, жанр, музыкальный театр, развитие
post-graduate student of BMA
THE BRITISH PHENOMENON IN DEVELOPMENT OF A NEW DIRECTION OF A MUSICAL’S GENRE
Summary
Тhis article talks about the famous British composer — Andrew Lloyd Webber. And also about his works which was making for development this genre of music – musical.
Key words: musical, genre, musical theatre, development
Rəyçilər:
professor Gülzar Mahmudova;
dosent Könül Nəsibova.
