AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

«KONSERVATORİYA” №3 2

                                     Bayram  HACIZADƏ

                                                                                                      Əməkdar  incəsənət xadimi,

                                                                                                   Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor

                                                                                                      Email: azercatoon@gmail.com

 UOT: 73/76 

MƏZMUN VƏ FORMA VƏHDƏTİ UİLYAM HOQART VƏ CEYMS QİLREY YARADICILIĞINDA

PDF

Xülasə: Avropada orta əsrlərdən başlayaraq baş verən hadisələr, xalq kütlələrinin narazılığı, hakim dairələrin və kilsə nümayəndələrinin özbaşına­lığı, rüşvətə meylliyi və digər bu kimi hallar o dövrdə yaranmış rəsm əsərlə­rində də öz əksini tapmışdır. Avropa rəssamları U.Hoqart və C.Qilreyin karikatura yaradıcılığında forma və məzmun vəhdəti məqalənin əsas mövzusunu təşkil edir.

Açar sözlər: каrikatura, satira, senzura, qrotesk, tənqid, cəmiyyət, rəssam, yaradıcılıq

Av­ro­pa­nın gör­kəm­li rəs­sam­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da özün­də qro­tesk və ya tən­qi­di əh­va­li-ru­hiy­yə da­şı­yan sa­ti­rik rəsm­lə­ri bi­zim üçün çox bö­yük əhə­miy­yət kəsb edir. Cə­miy­yət­də, gün­də­lik hə­yat­da baş ve­rən ha­di­sə­lə­rə tən­qi­di mü­na­si­bət bil­dir­mək, bu ha­di­sə­lə­rə yu­mor­la ya­naş­maq Av­ro­pa in­cə­sə­nə­tin­də, ədə­biy­ya­tın­da, həm­çi­nin ge­niş xalq küt­lə­lə­ri ara­sın­da müx­tə­lif lə­ti­fə­lər, de­yim­lər for­ma­sın­da çox ge­niş ya­yıl­mış­dı. Bü­tün bun­lar rəs­sam­la­rın, xü­su­si­lə də ka­ri­ka­tu­ra us­ta­la­rı­nın əsər­lə­rin­də də öz ək­si­ni ta­pır­dı. Bu əsər­lər­də hə­dəf nöq­tə­si se­çi­lən şəx­sin kim­li­yi və ya ha­di­sə­nin ha­ra­da baş ver­mə­si o qə­dər də bö­yük əhə­miy­yət kəsb et­mir­di. Hə­dəf döv­rün ta­nın­mış si­ma­sı, nü­fuz­lu mə­mu­ru ya­xud han­sı­sa mi­fik qəh­rə­man ola bi­lər­di. Av­ro­pa­da or­ta əsr­lər­dən baş­la­ya­raq baş ve­rən ha­di­sə­lər, xalq küt­lə­lə­ri­nin na­ra­zı­lı­ğı, ha­kim dai­rə­lə­rin və kil­sə nü­ma­yən­də­lə­ri­nin öz­ba­şı­na­lı­ğı, rüş­və­tə mey­li və di­gər bu ki­mi hal­lar o dövr­də ya­ran­mış rəsm əsər­lə­rin­də də öz ək­si­ni tap­mış­dır.

XVI­II əsr­də İn­gil­tə­rə­də ka­ri­ka­tu­ra­nın ge­niş xalq küt­lə­lə­ri ara­sın­da ta­nın­ma­sın­da və müs­tə­qil janr ki­mi in­ki­şa­fın­da o döv­rün ta­nın­mış rəs­sa­mı, in­gi­lis bo­ya­kar­lı­ğın­da rea­liz­min ba­ni­si Uilyam Ho­qar­tın (Wil­li­am Ho­garth, 1697-1764) xid­mət­lə­ri da­nıl­maz­dır. Ka­ri­ka­tu­ra­nın Av­ro­pa xalq­la­rı­nın məi­şə­ti­nə da­xil ol­ma­sı bu gör­kəm­li şəx­siy­yə­tin adı ilə bağ­lı­dır. İc­ti­mai-si­ya­si sa­ti­ra­nın ya­ra­dı­cı­sı, qra­fik, in­cə­sə­nət nə­zə­riy­yə­çi­si U.Ho­qart öz rəsm­lə­ri və qra­vü­ra­la­rın­da cə­miy­yət­də gü­lüş do­ğu­ran adət və ənə­nə­lə­ri, gün­də­lik hə­yat­da baş ve­rən haq­sız­lıq­la­rı, qəd­dar­lıq­la­rı təs­vir edir, iro­ni­ya­ya və qro­tes­kə ge­niş yer ve­rir­di.

M.Y.Ger­man “Uilyam Ho­qart və onun döv­rü” (“Уильям Хогарт и его время”) ki­ta­bın­da döv­rü­nün dö­yü­şən əs­gə­ri, maa­rif­çi­si və fi­lo­so­fu ad­lan­dı­rı­lan U.Ho­qar­tın xid­mət­lə­ri haq­qın­da be­lə ya­zır: “Rəs­sa­mın dün­ya in­cə­sə­nə­ti ta­ri­xin­də və müa­sir təs­vi­ri sə­nə­tin in­ki­şa­fın­da xid­mət­lə­ri əvəz­siz­dir. Söz­süz ki, in­gi­lis maa­rif­çi rəng­kar­lı­ğı­nın for­ma­laş­ma­sı və son­ra­kı in­ki­şa­fı bu bö­yük sə­nət­ka­rın adı ilə bir­ba­şa bağ­lı­dır. U.Ho­qart nə­in­ki İn­gil­tə­rə­də, elə­cə də bü­tün Av­ro­pa­da ilk və ye­ga­nə maa­rif­çi bo­ya­kar rəs­sam ol­muş­dur” [1, s. 207]. Onun fəa­liy­yə­ti, ye­ni ide­ya­la­rı XVI­II əsr­də Av­ro­pa mə­də­niy­yə­ti­nə bö­yük tə­sir gös­tər­miş, hə­min dövr­də və özün­dən son­ra ya­şa­yıb ya­rat­mış rəs­sam­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da və bu jan­rın son­ra­kı in­ki­şa­fın­da müs­təs­na rol oy­na­mış­dır.

U.Ho­qar­tın 1744-cü il­də iş­lə­yib ha­zır­la­dı­ğı 6 rəsm­dən iba­rət “Dəb­li ni­kah” (ala­mo­de) se­ri­ya­sın­dan olan “Gənc ailə­nin evin­də sə­hər” (toy­dan son­ra) əsə­ri də təx­mi­nən ey­ni möv­zu­ya həsr olun­muş­dur. Yağ­lı bo­ya ilə iş­lən­miş bu əsə­rin­də rəs­sa­mın tən­qid hə­də­fi dəb­lə ya­şa­ma­ğa cəhd edən, əs­lin­də isə mad­di sı­xın­tı­la­rı­na bax­ma­ya­raq, əh­li-kef hə­yat tər­zi ke­çi­rən gənc in­gi­lis ailə­si­dir. Rəsm­də sə­hə­rə qə­dər ke­çi­ril­miş əy­lən­cə­lə­rin nə­ti­cə­si ola­raq da­ğı­dıl­mış, ye­rə sə­pə­lən­miş əş­ya­la­rı, aşır­dıl­mış stu­lu və s. gör­mək olar. Əsə­rin sağ tə­rə­fin­də baş ve­rən­lə­ri hə­lə də tam an­la­ma­yan gənc ər və ar­vad, sol tə­rə­fin­də isə hə­yə­ca­nı­nı və hey­rə­ti­ni giz­lə­də bil­mə­yən kre­di­tor (borc­la­rı­nı yığ­ma­ğa gə­lən mə­sul şəxs) təs­vir olun­muş­dur. He­sab­la­rı­nı, gə­lir-çı­xa­rı­nı ni­zam­la­ya bil­mə­yən, tən­bəl və lov­ğa ev sa­hib­lə­ri­nin bu la­qeyd­li­yin­dən və “hə­yat tər­zin­dən” dəh­şə­tə gə­lən mə­sul şəxs, çox eh­ti­mal ki, də­fə­lər­lə ey­ni və­ziy­yə­tin şa­hi­di olur. Ar­xa plan­da isə san­ki bü­tün bun­lar­dan za­ra gəl­miş və ta­qət­dən düş­müş qul­luq­çu­nu gör­mək olar. Rəsm­dən ay­dın olur ki, da­vam­lı ola­raq ke­çi­ri­lən iç­ki və kef məc­lis­lə­ri, əy­lən­cə­lər və is­raf­çı­lıq nə­ti­cə­sin­də bu ailə­ni qar­şı­da müf­lis­lik göz­lə­yir. O döv­rün ti­pik ha­di­sə­lə­rin­dən bi­ri­ni bü­tün çıl­paq­lı­ğı ilə gös­tə­rən rəs­sam, ey­ni za­man­da bu ya­lan­çı zən­gin­li­yə – di­var­dan asıl­mış və in­cə­lik­lə iş­lən­miş rəsm əsər­lə­ri­nə, ba­ha­lı çıl­çı­raq, daş-qaş­la bə­zə­dil­miş so­ba və xal­ça­la­ra, bü­tün bu sü­ni­li­yə is­teh­za edir­di (şə­kil 1).

Hər bir əsə­rin­də seç­di­yi hə­də­fə, tən­qid et­di­yi qəh­rə­ma­na və ya ha­di­sə­yə son də­rə­cə kəs­kin ya­naş­ma­sı ilə se­çi­lən Ho­qart əs­lin­də öz döv­rü­nün re­al mən­zə­rə­si­ni əks et­di­rir­di. “Ho­qar­tın əsər­lə­rin­də üs­lub ba­xı­mın­dan mü­əy­yən mə­na­da fran­sız ro­ko­ko rəs­sam­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na ox­şar­lıq hiss olun­sa da, iş­lə­mə tex­ni­ka­sı, elə­cə də sə­ti­ral­tı mə­na­nı ta­ma­şa­çı­ya çox in­cə­lik­lə və yu­mor­la çat­dır­maq ba­ca­rı­ğı onun əsl in­gi­lis ənə­nə­lə­ri­nə sa­diq­li­yi­ni açıq-ay­dın gös­tə­rir” [2].

XVI­II əs­rin 30-cu il­lə­ri­nin so­nun­da U.Ho­qart həm port­ret us­ta­sı, həm də sa­ti­rik rəs­sam ki­mi özü­nün ən gö­zəl əsər­lə­ri­ni ya­rat­mış­dır. “Gö­rüş­dən əv­vəl və son­ra” (1736), “Səy­yah akt­ri­sa­lar” (1738), “Əx­laq­sız qa­dı­nın aqi­bə­ti” (1738), “Kü­bar cə­miy­yə­ti­nə aid ol­maq is­tə­yi”, “Ya­xa­la­nan qa­dın” ki­mi rəsm­lə­rin­də o, nü­fuz qa­zan­maq is­tə­yi­ni, var-döv­lə­tə çat­maq xa­ti­ri­nə möv­cud də­yər­lə­ri sa­tan in­san­la­rı, mə­nə­viy­yat­sız­lı­ğa apa­ran yol­la­rı özü­nə­məx­sus sa­ti­rik va­si­tə­lər­lə gös­tər­miş­dir.

O, “Sər­xoş­luq kü­çə­si” (Pi­və kü­çə­si, 1751), “Cin dön­gə­si” (1751) qra­vü­ra­la­rın­da in­san­la­rın tam küt­ləş­mə­si­nə və on­lar­da in­sa­ni key­fiy­yət­lə­rin iti­ril­mə­si­nə gə­ti­rən sər­xoş­lu­ğun dəh­şət­lə­ri­ni, “Qəd­dar­lı­ğın son həd­di” əsə­rin­də ha­kim­lə­rin qəd­dar­lı­ğı­nı gös­tər­mə­yə, “Yat­mış­lar” əsə­rin­də isə din­də möv­cud olan sü­ni­li­yi, sa­vad­sız, məh­dud dü­şün­cə­li ru­ha­ni­lə­rin əsl si­ma­la­rı­nı aç­ma­ğa na­il ol­muş­dur.

İn­gil­tə­rə­nin ic­ti­mai-si­ya­si hə­ya­tı­nın ən du­man­lı tə­rəf­lə­ri­ni açıb gös­tə­rən “Par­la­ment seç­ki­lə­ri” (1753-1754) ad­lı dörd və­rəq­lik əsə­rin­də Ho­qart par­ti­ya­la­rın yer­lər­də gü­lünc mü­ba­ri­zə­si­ni, on­la­rın xəs­tə və sə­feh in­san­lar­dan səs top­la­ma­sı­nı gös­tər­mək­lə əs­lin­də bur­jua seç­ki sis­te­mi­nin sax­ta­lı­ğı­nı if­şa edir­di. Rəs­sa­mın 1758-ci il­də iş­lə­yib ha­zır­la­dı­ğı “Məh­kə­mə” əsə­rin­də müa­sir in­gi­lis cə­miy­yə­ti­nin məh­kə­mə sis­te­min­də­ki əyin­ti­lə­rin, ça­tış­ma­maz­lıq­la­rın özü­nə­məx­sus yu­mor­la if­şa­sın­da ger­çək­lik qə­tiy­yən təh­rif edil­mir­di (şə­kil 2).

 XVI­II yü­zil­li­yin or­ta­la­rı­na qə­dər Av­ro­pa rəs­sam­la­rı ət­raf­da mü­şa­hi­də edi­lən ha­di­sə­lər­dən gö­tür­dük­lə­ri səh­nə­lə­ri, ta­ri­xi epi­zod­la­rı öz əsər­lə­rin­də təs­vir edər­kən çox na­dir hal­lar­da möv­cud çər­çi­və­lər­dən, ənə­nə­vi qay­da­lar­dan kə­na­ra çı­xır­dı­lar. Bu mə­na­da U.Ho­qart və onun ki­mi di­gər no­va­tor rəs­sam­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğı, əl­bət­tə, is­tis­na idi. İn­gil­tə­rə­də ilk in­cə­sə­nət nə­zə­riy­yə­çi­lə­rin­dən bi­ri ol­muş U.Ho­qart si­ya­si ka­ri­ka­tu­ra sa­hə­sin­də də müs­təs­na xid­mət­lər gös­tər­miş, bir çox sə­nət adam­la­rı­nın bu jan­ra mü­ra­ci­ət et­mə­si­nə cid­di zə­min, mün­bit şə­ra­it ya­rat­mış­dır. Be­lə rəs­sam­lar sı­ra­sın­da əsa­sən ka­ri­ka­tu­ra­çı ki­mi ta­nın­mış və şöh­rət qa­zan­mış gör­kəm­li in­gi­lis rəs­sa­mı, Ceyms Qil­re­yin (Ja­mes Gill­rey, 1757-1815) ya­ra­dı­cı­lı­ğı və fəa­liy­yə­ti xü­su­si qeyd olun­ma­lı­dır. Lon­don Rəs­sam­lıq Aka­de­mi­ya­sı­nın mə­zu­nu, döv­rü­nün pe­şə­kar rəs­sam­la­rın­dan bi­ri ol­muş C.Qil­rey sə­lə­fi U.Ho­qar­tın əsər­lə­rin­də mü­şa­hi­də olu­nan sa­ti­rik mo­tiv­lə­rə is­ti­nad edə­rək özü­nün bu sa­hə­də­ki fəa­liy­yə­ti­ni da­ha da ge­niş­lən­dir­miş­dir. XVI­II əs­rin son­la­rı, XIX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də məhz C.Qil­re­yin məh­sul­dar və məq­səd­yön­lü fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də ka­ri­ka­tu­ra bir sə­nət nö­vü ki­mi in­ki­şaf et­miş, ge­niş xalq küt­lə­lə­ri ara­sın­da da­ha da ta­nı­na­raq, təs­vi­ri sə­nə­tin müs­tə­qil bir jan­rı­na çev­ril­miş­dir.

“Ta­nın­mış qra­vü­ra us­ta­sı C.Qil­rey “Rod­di at be­lin­də” (“Roddy on Hor­se­back”) ad­lı ilk ka­ri­ka­tu­ra­sı­nı 1779-cu il­də iş­lə­yib ha­zır­la­mış­dır. La­kin bu­na bax­ma­ya­raq, ge­niş ic­ti­ma­iy­yət ara­sın­da po­pul­yar­lı­ğı rəs­sa­ma bir ne­çə il son­ra –1782-ci il­də ad­mi­ral Ro­di­nin fran­sız­lar üzə­rin­də qə­lə­bə­si­nə həsr olun­muş iki ka­ri­ka­tu­ra­nın çap olun­ma­sı gə­tir­miş­dir. Əsa­sən si­ya­si ka­ri­ka­tu­ra sa­hə­sin­də ça­lış­mış rəs­sa­mın məh­sul­dar və sə­mə­rə­li fəa­liy­yə­ti döv­rü isə 1792-1809-cu il­lə­ri əha­tə edir” [3].

“Rəs­sa­mın kral III Ge­or­qun tən­qid olun­du­ğu ka­ri­ka­tu­ra­sı­nı kra­la gös­tə­rən­də o, ik­rah his­si ilə de­miş­di: “Mən be­lə sə­nət nö­vü ta­nı­mı­ram…” Bu­nu eşi­dən­dən son­ra rəs­sam çək­di­yi ikin­ci ka­ri­ka­tu­ra­da Ge­or­qu əlin­də tut­du­ğu ka­ri­ka­tu­ra­ya küt si­fət­lə ba­xan və­ziy­yət­də təs­vir et­miş­dir” [3].

C.Qil­re­yin məş­hur “Nə­həng zob­lar zi­ya­fət­də” (1787) ka­ri­ka­tu­ra­sın­da da III Ge­orq, kra­li­ça So­fi­ya Şar­lot­ta və Uels şah­za­də­si hə­dəf se­çil­miş­dir. Bu rəsm­də qa­dın pal­ta­rı ge­yin­miş kral, onun xa­nı­mı və şah­za­də ma­sa ar­xa­sın­da əy­ləş­miş və ac­göz­lük­lə ye­mək ye­yən və­ziy­yət­də təs­vir olun­muş­dur. Mü­əl­lif rəs­min mər­kə­zin­də yer­ləş­dir­di­yi iri lə­yə­nin için­də ye­mək yox, qı­zıl suk­kə­lər çək­mək­lə “qəh­rə­man­lar”ın pu­la, var-döv­lə­tə hə­ris­li­yi­ni, ta­ma­hı­nı və iş­ta­ha­sı­nı gös­tər­mə­yə na­il ol­muş­dur.

Kral və onun ailə üzv­lə­ri­ni gü­lünc və­ziy­yət­də təs­vir edən C.Qil­rey ştrix­lər va­si­tə­si­lə gah kəs­kin, gah da in­cə for­ma­lar ya­rat­ma­ğa mü­vəf­fəq olur­du. Bə­zən bu təs­vir­lər per­so­naj­la­rın is­ti­fa­də et­dik­lə­ri söz­lər və rep­li­ka­lar əsa­sın­da ha­zır­la­nan şə­ki­lal­tı mətn­lə mü­şa­yi­ət olu­nur­du. Mü­əl­li­fi ol­du­ğu əsər­lər­də o, per­so­naj­la­rın re­al pro­to­tip­lər­lə port­ret ox­şar­lı­ğı­nı ta­ma­şa­çı­ya çat­dır­maq­da öz ba­ca­rı­ğı­nı, fit­ri is­te­da­dı­nı nü­ma­yiş et­di­rir­di. Bu sı­ra­dan rəs­sa­mın 1797-ci il­də dərc olun­muş “Toy ge­cə­si” ka­ri­ka­tu­ra­sı­nı xü­su­si qeyd et­mək la­zım­dır. Yük­sək rəsm mə­də­niy­yə­ti ilə se­çi­lən C.Qil­rey bu əsə­rin­də şar­jın bü­tün im­kan­la­rın­dan mə­ha­rət­lə is­ti­fa­də et­miş­dir. Əsər­də bü­tün kral ailə­si­ni, onun ət­ra­fı­nı asan­lıq­la ta­nı­maq müm­kün­dür. Ka­ri­ka­tu­ra­da kra­lın dörd qı­zın­dan bi­ri­nin – 30 yaş­lı Şar­lot­ta­nın Vür­tem­berq şah­za­də­si Frid­rix Vil­helm ilə 1797-ci il­də bağ­lan­mış ni­kah mə­ra­si­mi təs­vir olun­muş­dur. Kəs­kin if­şae­di­ci tən­qi­di ilə se­çil­mə­yən, özün­də da­ha çox yu­mor və gü­lüş da­şı­yan bu ka­ri­ka­tu­ra əs­lin­də xü­su­si ola­raq hə­min mə­ra­sim mü­na­si­bə­ti­lə çə­kil­miş­dir (rəs­min toy gü­nü çap olun­ma­sı rəs­sa­mın onu bir ne­çə gün əv­vəl çək­di­yi­ni və məhz bu mə­ra­sim üçün ha­zır­la­dı­ğı­nı sü­but edir). Eh­ti­mal olu­nur ki, Vür­tem­berq şah­za­də­si Frid­rix Vil­hel­min Lon­don­da olar­kən al­dı­ğı bir ne­çə ka­ri­ka­tu­ra və sa­ti­rik rəsm ara­sın­da iki kral ailə­si­nin it­ti­fa­qı­na həsr olun­muş, özün­də yu­mor və gü­lüş da­şı­yan bu əsər də ol­muş­dur. Ta­ma­şa­çı­da tə­bəs­süm do­ğu­ran, in­cə yu­mor­la iş­lən­miş bu ka­ri­ka­tu­ra bəl­kə də rəs­sa­mın ye­ni ailə qu­ran­la­ra gü­lüş sov­qa­tı idi [4] (şə­kil 3).

C.Qil­re­yin kra­lın və onun ailə­si­nin tən­qi­di­nə yö­nəl­miş çox­say­lı ka­ri­ka­tu­ra­la­rı sı­ra­sın­da 1792-ci il­də nəşr olun­muş “Ye­mək­dən doy­ma-yan” əsə­ri diq­qət çə­kir. Uels şah­za­də­si­nin ac­göz­lü­yü və qa­rın­qu­lu­lu­ğu təs­vir edil­miş bu rəsm­də şah­za­də ye­mək qa­lıq­la­rı ilə do­lu olan süf­rə ar­xa­sın­da tox­luq­dan ta­qət­siz, kres­lo­ya sə­rə­lən­miş və­ziy-yət­də gös­tə­ril­miş­dir. Şiş­man qa­rın­lı “qəh­rə­man”ın şal­va­rı­nın düy­mə­lə­ri açıl­mış, ji­le­ti cə­mi bir düy­mə ilə zor­la bağ­lan­mış­dır. Ar­xa plan­da isə qi­da­lan­ma və pəh­riz möv­zu­sun­da bir ne­çə əsə­rin mü­əl­li­fi ki­mi ta­nın­mış ve­ne­si­ya­lı za­də­gan Lui­ci Kar­na­ro­nun di­var­dan asıl­mış port­re­ti­ni, onun ya­nın­da isə gerb ki­mi ha­zır­lan­mış boş­qab, çən­gəl və bı­çaq təs­vir­lə­ri­ni gör­mək olar. Qi­da və mət­bəx­lə bağ­lı hə­min ele­ment­lə­ri gös­tər­mək­lə mü­əl­lif ta­ma­şa­çı­ya bu per­so­na­jın sö­zün əsl mə­na­sın­da qa­rın­qu­lu ol­du­ğu­nu çat­dır­ma­ğa ça­lış­mış­dır.

Rəs­sa­mın “Ka­bus” ka­ri­ka­tu­ra­sın­da da Uels şah­za­də­si hə­dəf se­çil­miş, onun sər­xoş­lu­ğu, qa­rın­qu­lu­lu­ğu, əh­li-kef hə­yat tər­zi if­şa olun­muş­dur. Rəsm­də şah­za­də öz çar­pa­yı­sın­da son də­rə­cə sər­xoş və­ziy­yət­də və ge­yim­də yat­mış şə­kil­də təs­vir edil­miş­dir. Dö­şə­mə­də­ki boş iç­ki bu­tul­ka­la­rı, ba­kal­lar ta­ma­şa­çı­ya “qəh­rə­man”ın son də­rə­cə sər­xoş ol­du­ğu­nu və bu acı­na­caq­lı və­ziy­yə­tin onun üçün adi hal ol­du­ğu­nu ay­dın gös­tə­rir. Rəs­min ön pla­nın­da şah­za­də­nin bö­yük əmi­si Kam­ber­lend her­so­qu Uilyam Aqus­tus ka­bus ki­mi təs­vir edil­miş­dir. San­ki qa­ra tüs­tü­nün için­dən çıx­mış, anor­mal bə­dən öl­çü­lə­ri­nə ma­lik olan her­soq Uilyam sər­xoş qo­hu­mu­nun bu acı­na­caq­lı və­ziy­yə­ti­nə əsə­bi­lə­şə­rək ona öz ira­dı­nı bil­di­rir. Her­so­qun əlin­də­ki qum saa­tı za­ma­nın şah­za­də­nin əley­hi­nə iş­lə­di­yi­ni xa­tır­la­dır.

Rəs­sa­mın er­kən əsər­lə­rin­dən bi­ri olan “Bo­na­par­tın so­nu” ka­ri­ka­tu­ra­sın­da yer kü­rə­si­nin üzə­rin­də otur­muş və bir-bi­ri ilə dö­yü­şən iki per­so­naj – İn­gil­tə­rə­ni təm­sil edən III Ge­orq və Fran­sa­nı təm­sil edən Na­po­le­on təs­vir olun­muş­dur. Ka­ri­ka­tu­ra­da cə­sa­rət­li və güc­lü gö­rü­nən kral­dan Na­po­leo­nun ar­tıq bir ne­çə zər­bə al­dı­ğı­nı və əzi­lə­rək ar­xa­ya çə­kil­di­yi­ni gör­mək olar. Bu rəsm­də Fran­sa­nın qa­ran­lıq, İn­gil­tə­rə­ni isə dün­ya­nın işıq­lı tə­rə­fi ki­mi gös­tə­ril­mə­si sa­də, la­kin tə­sir­li təb­li­ğat va­si­tə­si ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lə bi­lər. Qeyd et­mək la­zım­dır ki, Na­po­le­on iş­ğa­lı za­ma­nı in­gi­lis ka­ri­ka­tu­ra­çı­la­rı bir cəb­hə­dən çı­xış edə­rək çox­say­lı pat­rio­tik ruh­lu və­rə­qə­lər dərc et­di­rir­di­lər. Hə­min və­rə­qə­lər­də möv­cud təh­lü­kə­ni ki­çilt­mə­yə ça­lı­şan rəs­sam­lar iş­ğal­çı­nı zə­if, in­gi­lis kra­lı­nı və xal­qı­nı isə güc­lü və məğ­lu­be­dil­məz qəh­rə­man ki­mi təs­vir edir­di­lər. Bu sı­ra­dan C.Qil­re­yin yük­sək pe­şə­kar­lıq­la iş­lə­yib ha­zır­la­dı­ğı “Na­po­leo­nun ar­zu­la­rı”, “Con Bu­lun na­ha­rı” (Con Bul in­gi­lis­lər­də mil­li per­so­naj, kra­la sa­diq fer­mer ob­ra­zı­dır), “Con Bul Fran­sa gə­mi­lə­ri­ni bom­ba­la­yır”, “Fran­sız azad­lı­ğı və in­gi­lis kö­lə­li­yi” və di­gər əsər­lə­ri gös­tər­mək olar.

C.Qil­re­yin 1803-cü il­də nəşr olun­muş “Nə­həng­lə­rin kra­lı və ba­la­ca Bo­ni” ad­lı qra­fik və­rə­qə­sin­də ka­ri­ka­tu­ra us­ta­sı əzə­mət­li gö­rün­mə­yə ça­lı­şan, özün­dən ra­zı və müş­tə­beh Na­po­leo­nu, məğ­lu­be­dil­məz du­ru­şu­na bax­ma­ya­raq, cı­lız, zə­if və bü­tün in­san mən­fi­lik­lə­ri­nə ma­lik bir “qəh­rə­man” ki­mi təs­vir et­miş­dir.

Rəs­sa­mın 1805-ci il­də dərc edil­miş və “Şam ye­mə­yi” ki­mi də ta­nı­nan “Pu­dinq təh­lü­kə al­tın­da­dır” ad­lı məş­hur ka­ri­ka­tu­ra­sın­da ma­sa ar­xa­sın­da yer kü­rə­si­ni bö­lüş­dü­rən Na­po­le­on Bo­na­part və İn­gil­tə­rə­nin baş na­zi­ri U.Pitt təs­vir olun­muş­dur. Ka­ri­ka­tu­ra­da Na­po­le­on ac­göz­lük­lə Av­ro­pa­nı kə­sib öz qa­bı­na qo­yur, U.Pit­tin pa­yı­na isə boş oke­an dü­şür (şə­kil 4).

C.Qil­re­yin “Bəd­hey­bət” (1821), “Əda­baz­lar”, “Dəb­də olan tə­zad” (1792) ki­mi rəsm­lə­rin­də isə dəb­lə ge­yin­mə­yi hə­yat ama­lı­na çe­vir­miş, ge­yim­dən kult ya­rat­mış “qı­zıl” gənc­lik if­şa olu­nur­du. O il­lər na­zik də­ri­dən ha­zır­lan­mış ayaq­qa­bı­lar üzə­rin­də qı­zıl və ya gü­müş rəng­li toq­qa, nə­zə­rə çar­pan bö­yük düy­mə­lər, bu­rul­muş pa­rik­lə­rə qo­yul­muş ki­çik bə­zək­li pa­paq­lar və s. de­tal­lar Lon­don mo­da­baz­la­rı­nı adi in­san­lar­dan fərq­lən­di­rən ge­yim ele­ment­lə­ri idi. Be­lə ele­ment­lə­rin if­rat də­rə­cə­yə çat­dı­rıl­dı­ğı hal­lar ka­ri­ka­tu­ra­çı rəs­sa­mın gö­zün­dən ya­yın­mır, mo­da­baz­lar onun sa­ti­ra­sı­na tuş gə­lir­di.

1500-ə ya­xın ka­ri­ka­tu­ra və sa­ti­rik rəs­min mü­əl­li­fi ol­muş C.Qil­re­yin Bö­yük Bri­ta­ni­ya­nın baş ha­ki­mi Loyd Ke­no­nun “Qa­nun qar­şı­sın­da ha­mı ey­ni mə­su­liy­yət da­şı­yır!” söz­lə­ri­nə çək­di­yi “Fa­ro­nun qız­la­rı­nın qa­yı­dı­şı” (1796), alim­lə­rin yer­siz təd­qi­qat­la­rı­nı tən­qi­di­nə yö­nəl­miş “El­mi təd­qi­qat­lar” (1802), Döv­rün ən qor­xu­lu xəs­tə­lik­lə­ri­nə həsr olun­muş “Qa­ni­çən” (1799), Os­man­lı im­pe­ri­ya­sı­nın Av­ro­pa­da­kı sə­fi­ri Yu­sif Ağa əfən­di­nin İn­gil­tə­rə­yə sə­fə­ri­ni işıq­lan­dı­ran “Fran­sız­la­rın son ümid­lə­ri” (1793), XVI Lü­do­vi­kin eda­mın­dan son­ra Fran­sa ilə İn­gil­tə­rə ara­sın­da baş ver­miş mü­ha­ri­bə­yə həsr olun­muş “Fran­sa zə­fə­ri­nin zir­və­si” (1793) ki­mi əsər­lə­ri ka­ri­ka­tu­ra­se­vər­lər üçün bö­yük xə­zi­nə­dir [5].

Si­ya­si ka­ri­ka­tu­ra­nın ata­sı sa­yı­lan C.Qil­re­yin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı araş­dır­mış mü­tə­xəs­sis­lə­rin fik­ri­nə gö­rə, onun əsər­lə­ri­nin da­vam­lı və küt­lə­vi nəş­rin­də Xan­na Xamf­re­yin əvəz­siz xid­mət­lə­ri ol­muş­dur. Nəş­riy­yat sa­hi­bi Uilyam Xamf­re­yin ki­çik ba­cı­sı olan Xan­na Xamf­rey də Lon­don­da öz şəx­si nəş­riy­ya­tı­nı aç­mış (hə­min dövr­də bu, qa­dın üçün qey­ri-adi bir hal he­sab edi­lir­di) və tez­lik­lə onu Lon­do­nun ən bö­yük nəş­riy­yat­la­rın­dan bi­ri­nə çe­vir­miş­dir. Xan­na Xamf­rey özü ka­ri­ka­tu­ra­çı ol­ma­sa da, bu sə­nə­ti se­vir, Qil­re­yin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı yük­sək qiy­mət­lən­di­rir­di. Rəs­sa­mın əsər­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti məhz bu xa­nı­mın nəş­riy­ya­tın­da çap olun­muş­dur. Tə­sa­dü­fi de­yil­dir ki, Qil­re­yin “Çox sü­rüş­kən­dir” ad­lı məş­hur ka­ri­ka­tu­ra­sın­da ar­xa plan­da Xan­na Xamf­re­yin ti­poq­ra­fi­ya­sı­nın fa­sa­dı təs­vir olun­muş­dur [6].

Uilyam Ho­qart ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın vur­ğu­nu olan Ceyms Qil­re­yin əsər­lə­rin­də onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na xas mo­tiv­lər, ya­naş­ma­lar ay­dın hiss olu­nur. Ka­ri­ka­tu­ra­nın bo­ya­kar­lıq­da müs­tə­qil bir is­ti­qa­mət ki­mi in­ki­şaf et­di­ril­mə­si, is­tər si­ya­si, is­tər so­si­al, is­tər­sə də məi­şət möv­zu­lu ka­ri­ka­tu­ra­nın ge­niş ic­ti­ma­iy­yə­tə ta­nı­dıl­ma­sı məhz U.Ho­qart və C.Qil­re­yin adı ilə bağ­lı­dır. İn­gil­tə­rə­nin ən məş­hur sa­ti­rik qra­fi­ka us­ta­la­rın­dan bi­ri ol­muş Qil­re­yin məh­sul­dar və sə­mə­rə­li fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də ka­ri­ka­tu­ra XVI­II əsr­də müs­tə­qil in­cə­sə­nət nö­vü sta­tu­su­nu əl­də et­miş­dir. İc­ti­mai qü­sur­lar­la, na­dan­lıq və sa­vad­sız­lıq, zə­if­lik və hə­ris­lik ilə mü­ba­ri­zə­də tər­bi­yə va­si­tə­si ki­mi is­ti­fa­də olu­nan sa­ti­ra və yu­mor jan­rı xü­su­si par­laq­lı­ğı ilə in­gi­lis ədə­biy­ya­tı və in­cə­sə­nə­tin­də ar­tıq özü­nü təs­diq­lə­miş, Bri­ta­ni­ya ada­la­rı sa­kin­lə­ri­nin mil­li xa­rak­te­ri­nin, gün­də­lik hə­yat­la­rı­nın bir his­sə­si­nə çev­ril­miş­di.

 

ƏDƏ­BİY­YAT:

1.Герман М. Уильям Хогарт и его время. Л.: Искусство, 1977, 526 с.

2.Арт Планета Small Bay, художестенно-исторический музей. Хогарт Уильям. Творчество, картины и биография. URL: http://smallbay.ru/article/culture_ england_hogart.html

3.Свободная енциклопедия, Википедия. Гилрей, Джеймс URL:  https://ru.wikipedia.org/ wiki/Гилрей_Джеймс

4.Анатомия схема: как работает английская карикатура. Arzamas, журнал. 13 апреля, 2016, URL:https://arzamas.academy/mag/286-caricature

5.Академик, Словари и энциклопедии на Академике.Европейское искусство: Живопись. Скульптура. Графика: Энциклопедия URL: http://evropeyskoe_iskusstvo. academic.ru/224/Гилрей

6.The Ohio State University, UNIVERSIYT LIBRARIES, Women’s History Month: Hannah Humphrey, fl.1745- 1818. 20 march, 2012. URL: https://library.osu.edu/blogs/cartoons/2012/03/20/womens-history-month-hannah-humphrey-fl-1745-1818/

 

 

Байрам ГАДЖИЗАДЕ

Заслуженный деятель искусств,

кандидат искусствоведения, профессор

 

ЕДИНСТВО ФОРМЫ И СОДЕРЖАНИЯ В ТВОРЧЕСТВЕ

УИЛЬЯМА ХОГАРТА И ДЖЕЙМСА ГИЛРЕЯ

 

Резюме: В статье рассматривается творчество выдающих английских художников – Уильяма Хогарта и Джеймса Гилрея. Подчёркивается художественно – культурные и политические аспекты их карикатур, являющихся неотъемлемой частью мирового искусства. Особо подчеркивается влияние данного жанра на происходящие в обществе социальные и политические события и важность этого вида искусства.

Ключевые слова: карикатура, сатира, цензура, гротеск, критика, общество, художник, творчество

 

Bayram HAJIZADEH

Honored Art Worker,

PhD in Art, Professor

 

UNITY OF FORM AND CONTENT IN THE WORKS OF

WILLIAM HOGARTH AND JAMES GILLRAY

 

Summary: The article deals with the works of outstanding English artists William Hogarth and James Gillray. The artistic, cultural and political aspects of their cartoons, which are an integral part of world art, are highlighted. The influence of this genre on the social and political events taking place in society, the necessity and importance of this art form are emphasized.  

Key words: cartoon, satire, censorship, grotesque, criticism, society, artist, creativity

     ƏDƏ­BİY­YAT:

1. Герман М. Уильям Хогарт и его время. Л.: Искусство, 1977, 526 с.
2. Арт Планета Small Bay, художестенно-исторический музей. Хогарт Уильям. Творчество, картины и биография. URL: http://smallbay.ru/article/culture_ england_hogart.html

     3.Свободная енциклопедия, Википедия. Гилрей, Джеймс URL:  https://ru.wikipedia.org/              wiki/Гилрей_Джеймс

4. Анатомия схема: как работает английская карикатура. Arzamas, журнал. 13 апреля, 2016, URL:https://arzamas.academy/mag/286-caricature
5. Академик, Словари и энциклопедии на Академике.Европейское искусство: Живопись. Скульптура. Графика: Энциклопедия URL: http://evropeyskoe_iskusstvo. academic.ru/224/Гилрей
6. The Ohio State University, UNIVERSIYT LIBRARIES, Women’s History Month: Hannah Humphrey, fl.1745- 1818. 20 march, 2012. URL: https://library.osu.edu/blogs/cartoons/2012/03/20/womens-history-month-hannah-humphrey-fl-1745-1818/                                             

    Rəyçilər:  xalq rəssamı, ADMİU-nun professoru Ağaəli İbrahimov;

sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Sevil Sadıxova

 

 

 

 

Mövzuya uyğun

• yazı yoxdur