Musiqişünaslıqda aşıq sənətinin öyrənilməsi məsələləri
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 4, 2015
AMK-nın dissertantı
Musiqişünaslıqda aşıq sənətinin öyrənilməsi məsələləri
Açar sözlər: aşıq sənəti, musiqişünaslıq, aşıq musiqisinin tədqiqi, problemlər, aspektlər
Azərbaycan aşıq sənətini əsasən, elmin musiqişünaslıq, filologiya və folklorşünaslıq sahələri üzrə mütəxəssisləri tədqiq edir. Etnoqrafların, sənətşünasların və dilçilərin də bu sənət haqqında maraqlı araşdırmalara rast gəlirik. Belə ki, bir neçə humanitar elmi sahənin aşıq sənətini tədqiq etməsi heç də təsadüfi deyil. Çünki qədim və zəngin ənənələrə malik olan aşıq sənəti sinkretik sənətdir. Sinkretiklik bu sənətin tarixi mənşəyinin qədimliyini təsdiq edən amillərdən biridir. Eyni zamanda bu xüsusiyyət aşıq sənətinin xalqın bədii təfəkkürü, dili, folkloru, şifahi və yazılı poeziyası, melodiya və məqam təfəkkürü, ifaçılıq və rəqs sənəti, mərasimləri, adətləri və xalq teatrı ilə sıx vəhdətdə yaşadığını deməyə əsas verir. Digər tərəfdən, sinkretik sənət olmaq etibarilə, aşıq sənəti özündə bədii yaradıcılığı, musiqini, poeziyanı, rəqsi, ifaçılığı, teatr və aktyorluq ünsürlərini, musiqinin, dilin və şeirin məzmun, forma və ritm əlaqələrini bölünməz şəkildə ehtiva edir. Məhz bu xüsusiyyətlər müxtəlif humanitar elmlərin aşıq sənətinin araşdırılmasını şərtləndirir.
Məlumdur ki, qeyd olunan elmlərin hər biri aşıq sənətinə öz predmeti, problemləri, metodları baxımdan yanaşır və onu müxtəlif aspektlərdən öyrənir. Bununla belə, aşıq sənətini bütün çoxcəhətliyi ilə daha əhatəli şəkildə musiqişünaslıq elmi öyrənib araşdırır. Aşıq sənətinin ilk növbədə musqili-poetik sənət növü olması buna əsas verir. Musiqinin bu sənətdə ən aparıcı və təyinedici bədii rol daşıması, onun tədqiqini və təhlilini aktual məsələ kimi zəruriləşdirir. Lakin filologiya, filoloji folklorşünaslıq, dilçilik, etnoqrafiya və sənətşünaslıq elmləri məlum olduğu kimi, aşıq sənətinin bu mühüm bədii amilini araşdırır.
Aşıq sənətinin elmi öyrənilməsində musiqinin tədqiqi həm də ona görə zəruridir ki, musiqi aşıq ifaçılığının ən əsas aparıcı atributudur. Musiqi, melodiya olmadan, aşıq ifaçılığı yalnız şeirin vasitəsilə icra edilə bilməz. Ona görə də “aşıq havaları”, “aşıq sazı”, “aşıq ifaçılığı”, “aşıq üslubları”, “aşıq ənənələri” dedikdə ilk növbədə, məhz aşıq musiqisi yada düşür. Bu musiqi anlayışları aşıq sənətinin, demək olar ki, özülü və mahiyyətidir. Bu anlayışlar eyni zamanda, musiqişünaslıq tədqiqatlarında tarixi və nəzəri xüsusiyyətlər daşıyan, ən çox öyrənilən və tətbiq olunan problematik anlayışlardır.
Musiqinin aşıq sənətindəki aparıcı rolunu vurğulayanda qeyd etmək yerinə düşər ki, ustad aşıqlar şəyird seçəndə, ilk növbədə onun musiqi qabiliyyyətinə, səsinə, oxuya bilməsinə, musiqi duyumuna üstünlük verir. Ən vacibi isə, aşıq sənətinin və sənətkarlığının dinləyiciyə yönəlmiş bədii-estetik, tərbiyəvi və hissi-ruhi təsir imkanları məhz musiqi vasitəsilə reallaşa bilir. Bütün bunlara görə də, aşıq musiqisinin elmi öyrənilməsi musiqişünaslığın, etnomusiqişünaslığın və musiqi folklorşünaslığının hər zaman gündəmindədir.
Azərbaycan musiqişünaslığında aşıq sənətinin öyrənilməsində, əsasən, aşağıdakı istiqamətlər, aspektlər və problemlər araşdırılır:
Aşıq sənətinin və musiqisinin tarixi aspektləri;
Aşıq sənətində sinkretizm;
Musiqi qorqudşünaslığı;
Aşıq sənətində ustad-şagird ənənələri;
Aşıq ifaçılığı;
Aşıq sənətinin lokal mühitləri və onlar arasında tarixi-mədəni bağlılıq;
Aşıq ifaçılığının lokal və ümummilli ənənələri və xüsusiyyətləri;
Aşıq sazının kompleks orqanoloji və elmi-laborator metodlarla tədqiqi;
Saz alətinin aşıq musqisində melodiya və məqam xüsusiyyətlərinin formalaşmasında rolu;
Saz alətinin kökləri, pərdə quruluşu aşıq musiqisinin əsas amilləri kimi;
Aşıq sənəti, aşıq musiqisi və aşıq ifaçılığında terminologiya;
Ozan və aşıq musiqisinin əlaqəli öyrənilməsi;
Aşıq, muğam və folklor musiqisinin müqayisəli təhlili;
Aşıq musiqisinin ümumtürk musiqi ənənəsində müqayisəli təhlili və sistemli şəkildə tarixi və nəzəri tədqiqi;
İranda tarixən yaşayan yerli Azərbaycan aşıq sənətinin, aşıq yaradıcılığının, aşıq mühitinin, ifaçılıq ənənələrinin, aşıq havalarının tədqiqi və təhlili;
Aşıq musiqsinin dastan yaradıcılığı kontekstində öyrənilməsi;
Aşıq sənətində yaradıcılıq məsələlərinin, o cümlədən, havacat və dastan yaradıcılığının öyrənilməsi;
Aşıq musiqisinin forma, melodiya, lad, intonasiya və ritm xüsusiyyətlərinin nəzəri təhlili;
Aşıq havalarında variantlıq məsələlərinin öyrənilməsi;
Aşıq havalarında musiqi ilə şeirin forma, məzmun, quruluş, ritm və ifaçılıq baxımından əlaqələri;
Aşıq musiqisində çoxsəslilik məsələləri;
Ustad aşıqların yaradıcılığı və fərdi ifaçılıq ənənələri;
Bəstəkar yaradıcılığında aşıq musiqisinə, aşıq dastanlarına, aşıq mövzusuna və aşıq obrazlarına müraciət olunması;
Aşıq musiqisinin bədii estetik, musiqi-tərbiyəvi, mənəvi-tərbiyəvi aspektləri;
Aşıq havalarının melodik təhlili;
Musiqi məktəblərində “Solfecio” fənnində aşıq musiqisindən istifadə metodları;
Aşıq musiqisinin və ifaçılıq tədrisinin və onun metodioloji məsələləri;
Aşıq musiqisinin nota yazılması və işlənilməsi məsələləri;
Aşıq musiqisinin və ustad ifalarının internet, elektron informasiya vasitələri, CD, DVD-lər vasitəsilə yayılması;
Qədim ozan və aşıq havalarının bərpası;
Aşıq sənətinin tarixən yaşadığı mühitlərin qorunması və sağlamlaşdırılması, yerli üslubların və ənənələrin yaşadılması, inkişaf etdirilməsi və bu mühitlərdə ustad-şagird ənənələrinin davam etməsi;
Müasir dövrdə aşıq sənətinin, aşıq musiqisinin, aşıq ənənələrinin qorunub saxlanılması, təbliği və gələcək nəsillərə ötürülməsi
Aşıq sənətinin yaradıcı və aşıq musiqisinin göstərilən istiqamətdə, aspektlərdə və mövzularda araşdırılması Azərbaycan musiqişünaslığının daim diqqət mərkəzindədir. Bu məsələlərin, problemlərin, mövzuların elmi-nəzəri qoyuluşu, onların tədqiqi və təhlili sahəsində Azərbaycan musiqişünaslığı müəyyən naliyyətlər və təcrübə qazanıb. XX əsrdə aşıq sənəti haqqında bəstəkar və musiqişünas kimi ilk elmi fikirlər Ü.Hacıbəyli tərəfindən irəli sürülüb (1). Dahi sənətkar aşıq musiqisindən “Əsli və Kərəm” və “Koroğlu” operalarında bəhrələnib.
Aşıq musiqisinin musiqişünaslıqda ilk elmi-tədqiqi və təhlili görkəmli alim Əminə Eldarova tərəfindən aparılılıb. Onun istər məqalələri, istərsə də monaqrafiyaları aşıq musiqisinin elmi şəkildə öyrənilməsi yolunda mühüm bir mərhələ təşkil edir (2).
Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Tariyel Məmmədovun aşıq musiqisinin nəzəri təhlilində xidmətlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. T.Məmmədovun ənənəvi aşıq havalarının notlaşdırılması, nəşri, tədqiqi və təbliği sahəsindəki uğurlu fəaliyyəti aşıq musiqisinin elmi öyrənilməsinə böyük təsir göstərib. Müəllif Koroğlu havaları, ənənəvi aşıq havaları haqqında elmi monaqrafiyaları və aşıq sənətinə həsr etdiyi dərs vəsaiti bu sahədə nəzəri təhlili metodunun işlənməsində mühüm rol oynayıb (3).
Azərbaycan aşıq havalarının öyrənilməsində ilk dəfə semiotik təhlil metodunu sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kamilə Dadaşzadə tədbiq edib. Xüsusilə, alimin “Kərəm havaları” silsiləsini bu metodla təhlil etməsi musiqişünaslıqda yeni nəzəri fikir kimi qiymətləndirilir. O cümlədən, Azad Ozanın, Nazim Bağırovun, Tutuxanım Quliyevanın və İlqar İmamverdiyevin məqalə, monaqrafiya, dissertasiya və not məcmuələri aşıq musiqisinin öyrənilməsində növbəti elmi uğur kimi əhəmiyyət daşıyır. Bu tədqiqatçı alimlər bəstəkar və aşıq musiqisi, aşıq musiqisinin lokal xüsusiyyətləri, dastanlarda hava repertuarı kimi aktual elmi məsələləri araşdırıb, havaları nota yazaraq nəşr etdiriblər (4).
ƏDƏBİYYAT:
- Hacıbəyov Ü.Ə. Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər. // Seçilmiş əsərləri. II c. B.: Azərbaycan EA-nın nəşriyyatı, 1965, 215-221.
- Эльдарова Э.М. Некоторые вопросы ашугского искусства. // Искусство Азербайджана. Сб. статей. Вып. 1. Б.: Изд. АН Азерб. ССР, 1949, 102-121; yenə onun. Саз – основной музыкальный инструмент азербайджанских ашыгов. //Известия АН Азерб. ССР. Серия лит., языка и искусства. Б.: 1964, №2, с. 109-119; yenə onun. Aşıq sənəti haqqında tarixi oçerk. // Azərbaycan incəsənəti. Məqalələr toplusu. VIII buraxılış. B.: Azərbaycan EA-nın nəşriyyatı, 1962, s. 36-37. yenə onun. Azərbaycan aşıq sənəti. B.: Elm, 1996, 166 s.
- Məmmədov T.A. Azərbaycan klassik aşıq havaları. : Əbilov, Zeynalov oğulları, 2009, 471 s.
- İmamverdiyev İ.C. Azərbaycan aşıq ifaçılığı sənətinin səciyyəvi xüsusiyyətləri (Qərb bölgəsi üzrə). B.: Şirvannəşr. 2004, 137 s.
Диссертант АНК
ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ АШЫГСКОЙ МУЗЫКИ В МУЗЫКОЗНАНИИ
Резюме
Известно, что ашыгское искусство является предметом изучения различных гуманитарных наук, в том числе и музыкальной науки. Развернутое изучение ашыгского искусства со всей его многогранностью осуществляется музыковедами десятилетиями, так как зтот вид народно-профессионального творчества, прежде всего, музыкально — поэтическое. Но, как известно, такие науки как филология, фольклористика, языкознание, этнография и искусствоведение также изучают важные художественные слагаемые ашыгского творчества.
Ключевые слова: музыковедение, проблемы, аспекты, изучение ашугской музыки
Candidate for a degree of the ANC
PROBLEMS OF THE LEARNING IN THE MUSICOLOGY OF ASHUG MUSIC
Summary
It is well-known that each of noted sciences approaches to Ashug art by the point of its subject, problems, methods and analyze it by different points. However, studying the art of Ashug with all varieties and comprehensively is mostly carried out by musicology. First of all, because Ashug art is specially being a musical-poetic type of art, that gives this a basis. The most leading and attributive artistic role of music in this art makes necessary its research and analyze as an actual issue. But philology, philological folkloristics, linguistics, ethnography and studies of art research an important artistic factor of Ashug as is well-known.
Key words: Investigation of the music, musicology, tuning peg, problems, aspects, Ashug music
Rəyçilər:
professor Gülnaz Abdullazadə;
professor Akif Quliyev.
