Игра на казахском шаңқобызе и башкирском ҡумыҙе: историко-этнографические аспекты

Резюме: В этномузыкологии Казахстана и Башкортостана исторические и этнографические аспекты игры на типологически и, возможно, генетически сходных инструментах – казахском шаңқобызе и башкирском ҡумыҙе – не были предметом сравнительного изучения.В статье освещается сходное в историческом прошлом явление, характерное для казахской и башкирской традиционных культур – игра на шаңқобызе в казахском свадебном обряде и игра на ҡумыҙе в башкирском свадебном обряде, и в башкирских женских календарных обрядах“Ҡарға туй” (Вороний праздник) или “Ҡарға буткаһы” (Воронья каша) и “Кәкук сәйе” (Кукушкин чай), а также игра на этих инструментах вне обряда – в часы досуга, в женских играх. В XX-XXI вв. сохранилась фольклорная традиция игры на ҡумыҙе вне обряда – в часы отдыха, а в XX в. сложился концертно-академический тип игры нашаңқобызеи ҡумыҙе, в том числе – на реконструированном виде ҡумыҙа (И.З. Туймакаев, Г.Х. Хакимов, М.Т. Гарданов, Р.Г. Загретдинов). Цель статьи – отметить общее явление в традиционной и современной культуре казахов и башкир – игру на шаңқобызеи ҡумыҙе – и его историческое изменение.

Ключевые слова: Шаңқобыз, ҡумыҙ, сольная игра на шаңқобызе и ҡумыҙе в обрядах и вне обряда, женские обряды, концертно-академическое исполнение, реконструированный ҡумыҙ

ЛИТЕРАТУРА:

1.Елеманова С.А. Казахское традиционное песенное искусство. Генезис и семантика. А.: Дайк-Пресс, 2000. 186 с.

2.Казахская народная инструментальная музыка. Фольклорно-этнографическийсборник. Нотное издание. Сост. Б.Г.Гизатов. Под общей ред. В. Петрова. М.: Музыка, 1988. 96 с.

3.Ахметжанова Н.В. Башкирская инструментальная музыка. Наследие. У.: 1996. 105 с.

4.Атанова Л.П. Старинные обрядовые напевы башкир. //Фольклор народов РСФСР. Сб. статей. У.: Издательство БГУ, 1984,(105 с.) С. 68-76.

5.Земцовский И.И. Музыкальный инструмент и музыкальное мышление (к постановке вопроса). //Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка. Сб. статей и материалов в двух частях. Под общей ред. Е.В.Гиппиуса. Ред.-сост. И.В.Мациевский. Часть 1. М.: Советский композитор, 1987. 26с. с илл. С. 125-131.

6.Галайская Р.Б. Варган у народов Советского Союза (к вопросу об архаизмах в народном музыкальном инструментарии). //Проблемы музыкального фольклора народов СССР. М.: Музыка, 1973,(400 с.) с. 328-350.

7.Аравин П.В. Россыпи народных мелодий. // Аравин П.В. Степные созвездия. Очерки и этюды о казахской музыке. Алма-Ата. Жалын, 1979, (184 с.) С. 6-24.

8.Сарыбаев Б.Ш. Казахские музыкальные инструменты. А.: Жалын, 1978. 174 с., с илл., нот.

9.Фатыхова Ф.Ф. Народные праздники.// Бикбулатов Н.В., Юсупов Р.М., Шитова С.Н., Фатыхова Ф.Ф. Башкиры: этническая история и традиционная культура. У.: Башкирская энциклопедия, 2002, 248 с., ил., 16 с. цв. вкл. 203-209 с.

Nurbanu JOLDASOVA

Qazax milli incəsənət universitetinin müəllimi

AMK-nın dissertantı

QAZAX QOPUZU VӘ BAŞQORD KUMIZINDA İFA:

TARİXİ—ETNOQRAFİK ASPEKTLƏR

Xülasə: Qazaxıstan və Başqordıstanın etnomusiqişünaslığında tipoloji və bəlkə də genetik cəhətdən oxşar alətlərdə – qazax qopuzu və başqord kumızında ifanın tarixi və etnoqrafik aspektlər indiyə qədər müqayisəli tədqiqat predmeti olmamışdır. Məqalədə tarixi keçmişdə ənənəvi qazax və başqord mədəniyyətlərinə xas oxşar hadisə – qazaxların toy mərasimində qopuzda, başqordların toy mərasimində, başqord qadınlarının təqvim mərasimləri – «Ҡарға туй» (“Qarğabayramı”) yaxud «Ҡарға буткаhы» (“Qarğa sıyığı”) və «Кəкук cəйе» (“Quququşu çayı”) mərasimlərində isə kumızda ifa, həmçinin,bu alətlərdə mərasimdənkənar, yəni asud əvaxtlarda, qadın oyunlarında ifa işıqlandırılır. XX-XXI əsrlərdə kumızda mərasimdənkənar – istirahət zamanı ifa folklor ənənəsiqorunub saxlanmış, XX əsrdə isə qopuz və kumızda,o cümlədən yenilənmiş kumız növündə konsert-akademik ifa tərzi formalaşmışdır (İ.Z.Tuymakayev, Q.X.Xakimov, M.T.Qardanov, R.Q.Zaqretdinov). Məqalənin məqsədi qazax və başqordların ənənəvi və müasir mədəniyyətindəki ümumi hadisəni – qopuz və kumızda ifanı və onun tarixi dəyişikliyini göstərməkdir.

Açar sözlər: Qopuz, kumız, mərasimlərdə və mərasimlərdən kənarda qopuz və kumızda ifa, qadın mərasimləri, konsert-akademik ifa, yenilənmiş kumız

Nurbanu ZHOLDASSOVA

Lecturer of Kazakh National University of Arts

PLAYING KAZAKH SHANKOBUZ AND BASHKIR KUMYZ:

HISTORICAL AND ETHNOGRAPHIC ASPECTS

Summary: In the ethnomusicology of Kazakhstan and Bashkortostan, the historical and ethnographic aspects of playing instruments, which are typologically and, possibly, genetically similar – the Kazakh shankobyz and Bashkir kumyz – have not been the subject of comparative study.The article highlights a phenomenon similar in the historical past, which was typical for Kazakh and Bashkir traditional cultures: playing shankobyz in the Kazakh wedding rite and playing kumyz in the Bashkir wedding rite and in the Bashkir women’s calendar rites, such as «Karga Tuy» (Crow’s feast) or «Karga Butkahy» (Crow’s porridge) and «Kakuk Saye» (Cuckoo’stea), as well as playing those instruments outside the rite – during leisure hours, in women’s games. In the XX-XXI centuries, the folkloric tradition of playing kumyz outside the rite – during the period of rest, and in the XX century there formed the concert-academic type of playing shankobyz and kumyz including the reconstructed type of kumyz (I.Z.Tuimakayev, G.K.Khakimov, M.T.Gardanov, R.G.Zagretdinov). The purpose of the article is to point out to the common phenomenon in the traditional and modern culture of the Kazakhs and Bashkirs – playing shankobyz and kumyz – and its historical change.

Key words: Shankobyz, kumyz, solo playing shankobyz and kumyz in rites and outside of rites, women’s rites, concert-academic performance, reconstructed kumyz

Rəyçilər: sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Ülkər Əliyeva

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, AMK-nın professoru Lalə Hüseynova