AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 3, 2015

 

 

Məlahət ƏLIYEVA

 AMK-nın baş müəllimi

 

Azərbaycan milli musiqisində Əhməd Bakıxanov yaradıcılığı

 

Açar sözlər: Əhməd Bakıxanov, muğam, milli musiqi, tar, xalq çalğı alətləri orkestri

 

Azərbaycanın məşhur musiqi ifaçıları təkcə ölkəmizdə deyil, onun hü­dudlarından çox-çox uzaqlarda şöhrət qazanmışlar. Bu ifaçılar Azər­baycan milli musiqi mədəniyyətinin qurulmasında və inkişafında əvəzsiz rol oynayıblar. Belə ifaçılardan olan Əhməd Bakıxanov milli musi-qimizin gözəl sə­nət­karı olmaqla yanaşı, dərin muğam bilicisi, böyük bir musiqiçi-tarzən nəsli yetişdirən pedaqoq, xalq çalğı alətləri ansamblının yaradıcısı və bəstəkar kimi tarixə daxil olmuşdur. Ə.Bakıxanovun yaradıcılığı öz ge­nişliyi və çoxşaxəliliyi ilə seçildiyi üçün ona bir neçə aspektdən yanaş­maq lazımdır. Onun yaradıcılıq fəaliyyəti muğam ifaçısı, muğam müəl­li­mi, çoxtərkibli xalq çalğı alətləri ansamblının bədii rəhbəri və muğam bi­li­cisi kimi səciyyələnir.

Bildiyimiz kimi, Ə.Bakıxanov tar çalmağı müstəqil şəkildə öyrənib. Ba­kı­xanovların evində tez-tez musiqi məclisləri keçirilməsi balaca Əh­mədə böyük təsir etdiyindən artıq 10 yaşında ikən o, tar çalmağa həvəs göstərdi. İran Azərbaycanında yaşadığı müddətdə məşhur muğam ustası Əbülhəsən xandan dərslər alib. Öyrənməyə həvəsi onu sonrakı illərin gözəl muğam bilicisinə və sol əllə çalmasına baxmayaraq, səlist ifaçılıq qabiliy­yəti ilə seçilən tarzənə çevirir. “Əhməd Bakıxanov bir tarzən kimi xüsusi mövqe tutur. Həssas dinləyici tarın səsindən, tembrindən və mizrabın vurulma­sın­dan çalanın Əhməd Bakıxanov olduğunu hiss edir” (6,  s. 5). D.Məmməd­bə­yovun “Muğam ustası Əhməd Bakıxanov” kita­bın­da ver­diyi bu təsvir ifaçının dinləyici tərəfindən tanınıb sevildiyinə bir sübutdur.

Ü.Hacıbəyli ilə tanışlıq Ə.Bakıxanovun bir tarzən kimi yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Belə ki, o, Ü.Hacıbəyli üçün dəfələrlə tarda mu­ğam ifa etmişdir. “Bayatı-Şiraz”, “Hümayun”, “Nəva” dəstgahlarını, “Dəş­ti”, tarzən ifaçılıq təcrübəsində az ifa olunan “Nəva-Nişapur” və “Əbu-Əta” muğamlarını məhz Ə.Bakıxanov Ü.Hacıbəyli üçün onun xa­hi­şi ilə çalmışdır. Xüsusilə, dahi bəstəkar və musiqişünasın “Azər­baycan xalq musiqisinin əsasları” kitabını yazarkən Ə.Bakıxanovun canlı ifası bir əyani nümunə kimi Ü.Hacıbəyli üçün yardımçı olmuşdur.

Beləliklə, Ü.Hacıbəyli Ə.Bakıxanovu, Cabbar Qaryağdığolunu, Mirzə Mənsur Mənsurovu, Ağalar Əliverdibəyovu 1929-cu ildə konservato­ri­ya­da dərs deməyə dəvət edir. 1933-cü ildən isə o, Asəf Zeynallı adına Mu­si­qi Texnikumunda (Kollecində) ömrünün axırına kimi müəllimlik fəaliy­yə­tini davam etdirib.

Ü.Hacıbəylinin təklifi ilə Ə.Bakıxanov muğamlarımızın yeni tədris proqramını tərtib edir. Əgər əvvəllər tələbələrə cəmi beş muğam – “Rast”, “Çahargah”, “Şur”, “Bayatı-Şiraz”, “Segah” öyrədilirdisə, Ə.Ba­kı­xanovun yeni proqramına “Mahur-Hindi”, “Bayatı-Qacar”, “Dügah”, “Hü­mayun”, “Nəva”, “Rəhab”, “Şahnaz”, “Bayatı-kürd”, “Dəşti”, “Mir­zə Hüseyn segahı” və “Zabul-segah” kimi muğamlar da əlavə olu­nur. Kon­servatoriya üçün proqram tərtib etməklə yanaşı, o, musiqi mək­təb­lərinin tar, kamança, xanəndə sinfi üçün proqramlar da hazırlayır, xalq çalğı alətlərinin təkmilləşdirilməsində fəal iştirak edir.

Konservatoriyada dərs dediyi müddətdə pedaqoq böyük tarzən nəsli ye­tişdirmiş, onlara muğamın incəliklərini aşılamışdır. Adil Gəray, Əliağa Quliyev, Orxan Orxanbəyli, Baba Salahov, Həbib Bayramov, Əhsən Da­daşov, Sərvər İbrahimov, Firudin Ələkbərovla yanaşı, İranın məşhur tar­zənləri Əli Səlimi və Adil Axundzadə də Ə.Bakıxanovun yetirmələri­dir. İfaçı nəsli yetişdirməklə yanaşı, məşhur olan bir sıra bəstəkarlara da məhz muğamı Ə.Bakıxanov öyrətmişdir. Bu sırada Arif Məlikov, Süley­man Ələsgərov, Əşrəf Abbasov, Hacı Xanməmmədov, Ağabacı Rzayeva, Nəriman Məmmədov, Adil Bəbirov kimi bəstəkarların adını sadalamaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, musiqişünas-bəstəkar N.Məmmədov 50-ci il­lərdən başlayaraq Ə.Bakıxanovun ifasından səkkiz muğamı nota salmış, həmin əsərlər Moskva və Bakıda nəşr edilib.

İfaçı olmaqla yanaşı, Ə.Bakıxanov dövrü mətbuatda da öz sözünü de­miş, sözün təsiredici qüvvəsindən məharətlə bəhrələnmişdir. Yaşadığı döv­rün aktual problemləri həmişə onun maraq dairəsində olub. Həmçinin özündən əvvəlki nəslin musiqiçiləri və onların yaradıcılıq ənənələrini ör­nək sayaraq öz düşüncə və tövsiyələri ilə də musiqi həyatında yeni fikir, ye­ni söz deyə bilib. Bu məqalələr Ə.Bakıxanovun oğlanları – Tofiq Bakı­xa­nov və Məmmədrza Bakıxanov tərəfindən toplanılaraq “Ömrün sarı si­mi” kitabında nəşr edilib. Kitabda tarzənin məqalələri ilə yanaşı, xatirə­lə­ri də yer alıb.

“Əhməd Bakıxanovun ifaçılıq fəaliyyətinin ən parlaq səhifələrindən bi­rini, şübhəsiz, onun xalq çalğı alətləri ansamblındakı işi təşkil edir. O, uzun illər ərzində bir sıra musiqi ansambllarının rəhbəri olmuşdur. On­la­rın ən əhəmiyyətlisi Azərbaycan radiosunun nəzdindəki xalq çalğı alətləri ansamblıdır” (5, s. 31). 1941-ci ildə Radio Komitəsi nəzdində Xalq çalğı alətlər ansamblı Ü.Hacıbəylinin təşəbbüsü ilə Ə.Bakıxanov tərəfindən təşkil olunmuş və o, bu ansambla ömrünün axırına kimi rəhbərlik et­miş­dir. Məhz elə Radio Komitəsinə 1927-ci ildə Ə.Bakıxanov solist kimi iş­lə­məyə dəvət almış və ifaçılıq fəaliyyətinə burada başla­mışdır. Ü.Ha­cı­bəyli ansamblın yaradılmasında, sonradan ora ifaçıların cəlb edilməsində və repertuar seçimində öz dəyərli məsləhətlərini Ə.Bakıxanovdan əsirgə­mə­mişdir. Ansamblın hazırladığı proqramların ilk dinləyicisi əksər hal­lar­da Ü.Hacıbəyli elə özü olurdu.

Ansambla daxil olan tar, kamança, saz, balaban, klarnet, zurna, tütək, nağara, dəf, dumbul, qoşanağara kimi alətlər ilə yanaşı, tarzən Ə.Bakı­xanov sonralar buraya fortepiano alətini də daxil etmişdir.

Kollektivə gələn gənc ifaçı və xanəndələr üçün ansambl bir növ labo­ratoriya rolunu oynayırdı. Belə ki, burada onlarla tar, kamança, dəf, na­ğara, qarmon, balaban və klarnet ustaları yetişmiş və sonradan bu ifaçılar milli musiqimizin inkişafına öz töhfələrini vermişlər. Bu cür ifaçılardan biz, Əliağa Quliyev, Həbib Bayramov, Əhsən Dadaşov, Sərvər İbrahi­mov, Firuz Əlizadə, Mütəllim Novruzov, Məsumə Babayeva, Bəhruz Zeynalov, Nadir Axundov, Ağasüleyman İmanov, Çingiz Mehdiev, Əli Bə­şiroğlu və başqalarını misal çəkə bilərik.

Azərbaycanın məşhur xanəndələri – Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zül­fü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Əbülfət Əliyev, Sara Qədimova, Zeynəb Xanlarova, Tükəzban İsmayılova və başqaları bu ansablla çıxış edərək dinləyicilərin ürəyini riqqətə gətirmişlər.

Ansamblda muğamlarımızla yanaşı, xalq mahnı və rəqslərimiz və əl­bəttə ki, bəstəkar musiqimiz də təbliğ olunurdu. Ə.Bakıxanovun ifa za­ma­nı fikir verdiyi əsas ünsürlərdən biri dəstgahların, kiçik həcm­li mu­ğam­ların, zərbi muğamaların “yad” intonasiyalardan qorumaq idi. Bu ənə­nəyə xalq artisti Həbib Bayramov öz zamanında və indi an­sambla rəhbərlik edən xalq artisti Möhlət Müslümov riayət edir.

Müharibə illərində hərbi xəstəxanalara, cəbhəyə yaxın fabrik, zavod­lara, kolxozlara gedən xalq çalğı alətləri ansamblı qəhramanlıq, mübarizə mövzulu musiqi nümunələri ilə xalqı qələbəyə ruhlandırırdı. Müharibə­dən sonrakı illərdə isə repertuara gənc bəstəkarların əsərləri daxil edilirdi. Cahangir Cahangirov, Tofiq Quliyev, Süleyman Ələsgərov, Fikrət Əmi­rov, Ağabacı Rzayeva, Qənbər Hüseynli, Əşrəf Abbasov kimi bəstə­kar­la­rın orijinal mövzulu əsərləri ansamblda səslənərək xalqın qələbəsini tə­cəs­süm etdirirdi.

Gözəl ifaçı, tanınmış pedaqoq və ansambl rəhbəri olmaqla yanaşı, Ə.Ba­kıxanov həmçinin də bəstəkar kimi də sevilirdi. Onun bir çox də­ra­mədləri, rəngləri, təsnifləri, oyun havaları və mahnıları istər o döv­rün, is­tərsə də bu dövrün konsert zallarında çalınaraq dinləyicini valeh edir. Bu nümunələrin əsas ifaçısı isə əlbəttə uzun illər boyu rəhbərlik etdiyi xalq çalğı alətləri ansamblıdır.

Musiqi folklorunun incələnməsi və nota salınmasında da Ə.Bakı­xa­no­vun rolu danılmazdır. Uzun illər boyu incələdiyi və dinlədiyi rəng­lərin 71-ini nota salaraq onları 1964-cü ildə “Azərbaycan xalq rəngləri” ki­ta­bına daxil etmişdir. Kitabda əksər muğamların – “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”, “Şüştər”, “Hümayun” və s. rəng və də­ra­məd­lər yer alıb. Bu məcmuədən əlavə 1968-ci ildə “Ritmik muğamlar”, 1975-ci ildə isə “Muğam, mahnı, rəng” məcmuələri nəşr edilir. “Azər­bay­can xalq rəngləri” məcmuəsinin müqəddiməsində belə bir fikir söy­lə­nir: “…Bu kitab Azərbaycan xalq musiqi nümunələrini öyrənmək üçün qiymətli materialdır. Ondan tədris vəsaiti kimi istifadə etmək olar. Məc­mu­ənin əsas məqsədi geniş dinləyici kütləsini Azərbaycan musiqi folk­lo­ru ilə tanış etməkdir” (1, s. 3). Bu fikri biz hər üç məcmuəyə aid edə bi­lə­rik.

Görkəmli sənətkar haqqında Əvəz Rəhmətovun “Əhməd Bakıxanov” mo­noqrafiyası, Davud Məmmədbəyovun “Muğam ustası Əhməd Bakı­xa­nov”, Cabir Səfərovun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabçası, oğ­lan­la­rı tərəfindən tərtib olunmuş “Ömrün sarı simi” kitablarında geniş məlu­mat alırıq.

Ə.Bakıxanovun oğlanları da musiqiçi kimi yetişmişdir. Böyük oğlu Məm­mədrza violonçu, kiçik oğlu Tofiq isə bəstəkardır. Tofiq Bakıxanov öz atasının xatirəsinə tar ilə simfonik orkestr üçün 1 saylı konsertini həsr etmiş, onun tardakı ifasından “Hümayun”, “Şahnaz”, “Nəva”, “Rəhab” simfonik muğamlarını yazmışdır.

Tarzən 1973-cü ildə həyatdan köçüb, lakin onun milli musiqi qarşı­sında etdikləri indiyə qədər musiqiçilərin yaddaşından silinməmişdir. Mu­siqiçinin yaşadığı mənzildə indi Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Döv­lət Muzeyinin xalq çalğı alətləri şöbəsi fəaliyyət göstərir. Sənətkar “Şə­rəf ordeni” ilə təltif olunmuş, Azərbaycan əməkdar müəllimi, əmək­dar incəsənət xadimi və xalq artisti kimi fəxri adlara layiq görülmüşdür.

 

ƏDƏBİYYAT: 

  1. Bakıxanov Ə.M. Azərbaycan xalq rəngləri. B.: 1964.
  2. Bakıxanov Ə.M. Azərbaycan ritmik muğamları. B.: İşıq 1968, 48 s.
  3. Bakıxanov Ə.M. Muğam, mahnı, rəng. B.: 1975, 33 s.
  4. Bakıxanov Ə.M.Ömrün sarı simi. B.: İşıq 1985, 78 s.
  5. Mirzəbəyli İ. Əhməd Bakıxanov xatirələrdə. B.: Mütərcim, 2012, 192 s.
  6. Məmmədbəyov D.İ. Muğam ustası Əhməd Bakıxanov. B.: Azər­nəşr, 1966, 42
  7. Rəhmətov Ə. Əhməd Bakıxanov. B.: İşıq 1977, 144 s.
  8. Səfərov C.M. Azərbaycan xalq çalğı alətləri ansamblı. B.: Azərbay­can Dövlət Nəşriyyatı, 1971, 28 s.

 

Малахат АЛИЕВА

Старший преподаватель АНК

ТВОРЧЕСТВО АХМЕДА БАКИХАНОВА В ИСПОЛНИТЕЛЬСТВЕ НАРОДНОЙ МУЗЫКЕ

Резюме

 В статье рассматривается  творчество Ахмеда Бакиханова – выдающегося исполнителя народной музыки на таре. А.Бакиханов представлен как деятельный фольклорист, композитор, педагог и исполнитель. Вдохнув новую жизнь в малоизвестные мугамы, такие как «Нава-Нишапур», «Абу ата», А.Бакиханов также ввел новшества в программу по мугаму в музыкальных школах и консерватории, принял деятельное участие в усовершенствовании народных инструментов.

Ключевые слова: Ахмед Бакиханов, мугам, народная музыка, тар, оркестр народных инструментов

 

Malahat ALIYEVA

Senior lecturer  of ANC

AHMAD BAKIKHANOV’S ACTIVITY IN AZERBAIJANI NATIONAL MUSIC

Summary

In the article it is said about the activity of Ahmad Bakikhanov who was the famous tar (an Azerbaijani stringed folk musical instrument) performer of our national music. His activity as a performer, a pedagogue, a composer and a folklorist is given in the article. Giving the new life to the mughams such as “Neva-Nishapur” and “Ebu eta” which were performed very little he has made newness in the mugham programs of the music school and the conservatory, he has also an active role in improving of folk musical instruments.

Key words: Ahmad Bakikhanov, mugham, national music, tar (an Azerbaijani stringed folk musical instrument), orchestra of folk musical instruments

 

Rəyçilər:

professor Dadaşov Fəxrəddin;

dosent Əliyev Firuz.

Mövzuya uyğun