AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 4, 2015

 

 

Afət NOVRUZOV      

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru,

AMK-nın dosenti

 

Üzeyir Hacıbəyli və xalq çalğı alətlərində not ifaçılığı

 

Açar sözlər: Ü.Hacıbəyli, tar, çalğı alətləri, not ifaçılığı

 

Üzeyir Hacıbəyli böyük bəstəkar, musiqişünas, alim, publisist, dra­ma­turq, pedaqoq və ictimai xadim kimi Azərbaycan mədəniyyəti və musi­qi­sinin inkişafında aparıcı rol oynayaraq onun bəşəri zirvələrə ucalmasına na­il olmuşdur. Əgər Avropa musiqisi, professional bəstəkar yaradıcılığı ba­­xımından (opera, balet, simfoniya, konsert, vokal əsərləri və s. janr­lar­da) 300-400 il ərzində formalaşmışsa, Ü.Hacıbəylinin yaradıcılığı və müx­­­­­təlif istiqamətli fəaliyyəti nəticəsində bu yolu Azərbaycan musiqi mə­dəniyyətində qısa zaman kəsiyində, yəni XX əsrin 40-cı illərinə qədər olan dövr ərzində keçmişdir. Dahi bəstəkarın həmçinin xalq çalğı alətləri üzrə ifaçılıq sənətinin inkişafında da misilsiz xidmətləri olub. Xatırladaq ki, onun Azərbaycan musiqi mədəniyyətində cahanşümül xidmətləri hə­lə keçən əsrin əvvəllərindən başlayıb.

1908-ci ildə tamaşaya qoyulan “Leyli və Məcnun” operası nəinki Azər­­­baycanda, eləcə də Şərqdə ilk böyük mədəniyyət hadisəsi idi. Bil­di­yi­miz kimi, bu opera başdan-başa Azərbaycan muğamları və xalq yaradı­cı­­lığı nümunələri əsasında yazılıb. Ölməz Füzulinin “Leyli və Məcnun” po­eması əsasında yazılmış bu operada Ü.Hacıbəyli simfonik alətlərlə Azər­baycan xalq çalğı alətlərinin uzlaşdırması, muğamın Avropaya məx­sus opera janrı ilə sintez edilməsi, bunlar bəstəkarın musiqi mədəniyyəti­miz­də bədii kəşfi idi.

Operanın məziyyətlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, teatral tamaşada əsas ifaçı-xanəndələrdir və onları əsasən, tarzən müşayiət edir. Bununla yanaşı, “Leyli və Məcnun” operasında orkestr epizodları, xor və ansambl səhnələri operanın dramaturji xəttində mühüm rol oy­na­yır. Tamaşada tar aləti mütamadi olaraq xanəndə-aktyorları müşayi­ət et­mək­lə yanaşı, simfonik orkestrin ifa etdiyi musiqi intermediyalarında fa­siləsiz olaraq səsləndirilir.

Görkəmli jurnalist, tədqiqat­çı-tarixçi Qulam Məmmədli yazır: “Üzeyir Hacıbəyov hələ gənc yaşla­rın­­da dogma şəhəri olan Şuşada, muğamatın beşiyində yaşamış və milli mu­­siqinin təranələri ilə böyümüşdür. Dogrudur, bu mühütdə böyüyən yal­­­nız Üzeyir deyildi. Qarabağda çox çalanlar, oxuyanlar məşhur idi. La­kin musiqini öyrənən, onun varlığı ilə yanaşı, tarixi, ruhu və incəlikləri ilə gələcəkdə bu sahənin alimi olaraq bir şəxs kimi Üzeyir tək idi”. Leyli və Məcnun”un meydana gəlməsi də bundan (Üzeyir Hacıbəylidən – A.N.) asılı idi. 1909-1918-ci illərdə: “Zənbur (jurnal – A.N.), “Kaspi”, “İr­şad”,“Həqiqət”,“İqbal” (qəzetlər – A.N.), “Tuti” (jurnal – A.N.) səhi­fə­­lə­rində Üzeyir yaradıcılığı ətrafında gedən mübahisə, tənqid və hücüm, mü­dafiə məzmunlu yüzlərlə yazılar, gənc bəstakarın klassik musiqi və alət­lərimizi qorumaq, saxlamaq, onları elmi əsaslar üzrə inkişaf etdirmək yolunda çəkdiyi zəhmətlərin tarixi sənədləridir” (1, s. 58).

Ü.Hacıbəylinin xalq çalğı alətlərinə xüsusi önəm verməsi əlbəttə ki, Azərbaycan musiqisi üçün qeyri-ənənəvi janr olan “Leyli və Məcnun” operasından başlayıb. Ü.Hacıbəyli milli çalğı alə­timiz – tarı bu operaya daxil etməklə not ifaçılığının əsasını qoyub.

Not ifaçılığında praktiki və nəzəri addımlar Ü.Hacıbəyli tərəfindən 1920-ci illərdən başlamışdır. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin ilk il­lə­rin­də Xalq Maarif Komissarlığı və şəhər “Maarif” şöbəsinin 25 may 1925-ci il birgə olan qərarı ilə təşkil edilmiş Dövlət Xalq Konser­vato­ri­ya­sın­da Xalq musiqisi və milli çalğı alətlərinin orada tədris edilməsinin (not və muğam üzrə) ilk təşəbbüsçüsü məhz Ü.Hacıbəyli olub. Həm də onun bütün məqalələrində bu dövrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti və musiqisi məsələlərinə müxtəlif rakurslardan toxunulurdu. Məsələn, Ü.Hacıbəy­li­nin yazdığı “Vəzifəyi musiqimizə aid məsələlər” (2, s. 199), “Azərbay­can­da musiqi təhsili” (2, s. 204), “Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər” (2, s. 215), “Şərq musiqisi və Qərb musiqi aləti” (2, s. 226), “Musiqidə tərcümə (2, s. 230) və s. adlı məqalələr bu qəbildəndir.

Ü.Hacıbəyli 1921-ci ildə Azərbaycan türk musiqi məktəbini təsis et­dik­­­­dən bir müddət sonra həmin təhsil ocağı 1924-cü ildə Türk musiqi tex­­­nikumuna çevrilmiş, 1926-cı ildə isə Azərbaycan Dövlət Konervato­ri­ya­sı ilə birləşmişdir. Həmin təhsil ocaqlarının “Şərq” şöbəsində ilkin ola­raq tar və kamança sinifləri açılib. Ü.Hacıbəyli burada nəzəri fənlərdən dərs deməklə bərabər özünün lahiyələşdirdiyi sistem üzrə tarda not ixti­sa­sı­­nı tədris edirdi. Onu da nəzərə çatdıraq ki, muğam fənni üzrə dərsləri Mir­zə Mənsur Mənsurov, Əhməd Bakıxanov aparıb. Kamança alətində not tədrisi isə əcnəbi skripkaçı-pedaqoq S.L.Bretanitskiyə həvalə edil­miş­di.

1922-1926-cı illərdə ayrıca tədris müəssəsi kimi fəaliyyət göstərən Türk Musiqi Texnikumunda Ü.Hacıbəylinin rəhbərliyi və müəllimliyi nə­ti­cəsində milli xalq çalğı alətlərində qısa müddət ərzində bir sıra not ifa­çı­ları yetişir. Məhz bu səmərəli işlərin nəticəsidir ki, 1925-ci il 22 may ta­­rixində texnikum tələbələrinin qüvvəsi ilə Ü.Hacıbəylinin “Arşın mal alan” musiqili komediyasının tamaşasında simfonik orkestrin tərkibində mil­li zərb alətləri ifaçıları ilə (qaval) bərabər, Ü.Hacıbəylinin yetirmə­lə­rin­dən ibarət tar qrupu – İbrahimov Cəfər, Həsənov Bəhmən, Məmməd­za­də İsgəndər, Rüstəmzadə Səid, Məmmədzadə Yəhya, Mütəllibzadə Ab­­­dulla da iştirak edirlər (6, s. 36-37).

Ü.Hacıbəyli bu dövrlərdə “Xalq çalğı alətləri” ixtisasları üzrə tədris proqlamları tərtib etmiş və bununla da böyük bəstəkarımız xalq çalğı alət­lərində not və muğam tədrisinin elmi-metodik əsaslarının bünövrəsini qoymuşdur. Ü.Hacıbəylinin yazdığı proqram tar, kamança və xanəndəlik ixtisaslarını əhatə edir.

İndi həmin proqrama nəzər yetirək:

Tar

  1. Muğamat yolu.

Birinci dərəcə

Birinci kurs: Tarı tutmaq: tellərə mizrab vurmaq; barmaqların yeri: ta­rın qolu üzərində sol əlin hərəkəti; xırda ekzersislər;

İkinci kurs: İlişik mizrab (tremol);

Dəstgah parçalarından məşqlər; yüngul rəng və təsniflər.

İmtahan üçün: ilişik mizrab məşqindən nümunə; bir təsnif və bir dəst­gah parçası.

Üçüncü kurs: müxtəlif məşqlər və bir dəstgah.

Dördüncü kurs: müsəlsəl tremol;

Tək mizrabı getdikcə itiləşdirmək;

Tarın qolu üzərində sərbəst hərəkət müxtəlif vəznli rəng və təsniflər, dəstgah muğam; Rast, Çahargah, Bayatı-Şiraz müfəssəl surətdə.

İmtahan üçün: müxtəlif rəng və təsniflər; dəstgahlardan biri müfəssəl sürətdə.

İkinci dərəcə:

Birinci kurs: müsəlsəl tremolun ikmalı:

Tək mizrab iti gedişi ilə, təsnif dəstgahlardan; Şur, Mahur və keçən dəstgahların dövrü.

İmtahan üçün: müxtəlif mizrab məşqləri; rəng və təsniflər, iki dəstgahı müfəssəl surətdə.

İkinci kurs: əvvəlki kursdakı mizrab və sol əl texnikasının təkmili; rəng və təsniflərin mahiranə bir tərz ilə icrası.

Proqramda mövcud olan ümumi dəstgahlar müfəssəl surətdə olmaq­dan əlavə ustadanə icrası. İmtahan şagirdin ustalaşmasını göstərməlidir.

Üçüncü kurs: Ümumi çalğı texnikasının mükəmməl dərəcədə çatdı­rılması.

 Dəstgahların və rənglərin müxtəlif pərdələrdə çalınması; xanəndə üçün müşayiət tutmaq qaydaları.

İmtahan şagirddən zövqü-bədii tələbatı və müfaviq ustadanə çalğı tə­ləb olunur.

  1. Not yolu

Birinci dərəcə

Hazırlıq kursu: tar açarı ilə notların adı; notların yerləri; do vüsul tel­lə­rində üç barmağın hərəkətlərinə müvafiq məşqlər, tək mizrab ilə tremol hazırlayan məşqlər.

Birinci kurs: Tremol hazırlayan məşqlər ağır vəzn ilə; tel boyu gəziş­mək və pozisiyaları keçmək (sol telində birinci barmaq “do” və do te­lin­də birinci barmaq fa) do major qamması iki do məaf.

İmtahan: sinifdə keçilənlərdən.

Üçüncü kurs: mizrab məşqləri: rusiyalı xor dirijoru Klimov (1881-1937) solfecio kitablarında 50-ci nömrədən sonra gələnləri çaldırmaq, o cürə məşq­lər çətinliyindən xırda etüd və kiçik pyeslərə keçmək.

Qammalardan do, fa, si bemol və sol major və bunların mütəfazi mi­nor­ları.

İmtahan: sinifdə keçilənlərdən.

Dördüncü kurs: Mizrab məşqləri: Klimov kitabını çaldırıb qurtarmaq; eyni zamanda etüd və pyeslər öyrənmək. Rusiyalı nəzəriyyəçi və folklor­çu Robes (1838-1913) və fransız skripkaçısı və bəstəkarı Maritiç (1782-1849) solfecio kitablarından məşqlər seçib çaldırmaq (1, s. 57-60).

Proqramın xronologiyasında həmçinin “Şərq siniflərinin proqramına əlavə” bölümündə keçiləcək muğamların adları və onların şöbələri Üze­yir bəy dühasına məxsus elmi-metodoloji ardıcıllıqla sıralandırılır. Sonra qeyd edilir ki, kamança sinfinin not və muğam üzrə proqramı tar proq­ra­mına müvafiqdir. Eləcə də burada xanəndə sinfinin proqramı da eyni me­todiki prinsiplər əsasında qurulur.

Onu qeyd edək ki, o dövrlərdə not sistemi üzrə xalq yaradıcılıq nümu­nə­lərinin Üzeyir Hacıbəyli bəstələrinin, habelə əcnəbi müəllif əsərlərinin milli çalğı alətləri olan tar və kamançada çalınması, bir tərəfdən tədris pro­­sesinin proqramını genişləndirir, digər tərəfdən ifaçı-tələbə yeni üs­lub­lu musiqi nümunələri ilə yaxından tanış ola bilirdi. Təsadüfi deyil ki, Ü.Ha­cıbəyli məqalələrinin birində yazır: “Qərb musiqisinin min il ərzin­də tərəqqilər görüb bugünkü dərəcəyə çatmış olan formaları içində məs­tur olan ideyası ilə bərabər Şərq musiqisinə keçirilməklə, qədimdən bəri tərəqqisiz qalmış olan Şərq musiqisi həyatında geniş bir tərəqqi inqilabı əmələ gətirə bilən və Şərq musiqisinin gələcəkdə ümumaləm musiqi sə­nə­­ti sahəsində böyük bir rol oynayacağına səbəb olar. Digər tərəfdən şərq­­lilər Qərb musiqisi ədəbiy­yatında mövcud olan müxtəlif ideyaların ən­vai-təəssürat və hissiyatını anlamağa öyrənişər” (2, s. 231).

İndi isə mövzumuz üçün zəruri olan xalq çalğı alətlərinin şahı, tar alə­tin­də not sisteminin tətbiq edilməsinin ilkin dövrlərdəki bir tarixi məqa­ma diqqət yetirək. Tara not sisteminin tətbiq edilməsi üçün ən əvvəl Ü.Ha­­­cıbəyli “Tarın səs qatarının yenidən qurulmasının layihəsi” (9, s.3) əsə­rində gəldiyi elmi nəticələr əsasında o, tarın pərdələrini sistemləş­di­rə­rək, onun səs qatarını fortepionanın səs qatarı ilə uyğunlaşdırmağa çalış­mış və bu məqsədlə bir neçə texniki etüdlər yazmışdır. Həmin illərdə Ü.Ha­cıbəyli Avropa və digər region bəstəkarlarının əsərlərinin milli çal­ğı alətlərimizdə səsləndirilməsinin mümkünlüyünü və vacibliyini sübuta ye­tirmək məqsədilə öz sinfində tar fənni üzrə dərs alan S.Rüstə­movun ifa­sında Ş.Qunonun “Vals” (“Faust” operasından), V.A.Mosartın “Ron­do” pyeslərini nümayiş etdirir. Xatırladaq ki, sonralar da həmin əsərlər mü­zakirə məqsədli yığıncaqlarda ifa edilərək musiqi ictimaiyyəti tərəfin­dən mü­vəffəqiyyətlə qarşılanıb. Beləliklə o, tarın timsalında milli çalğı alətlə­ri­mizlə Qərb musiqi alətləri arasında ifaçılıq “körpüsü” yaratmışdır.

Ü.Hacıbəylinin not ifaçılığı sahəsində gərgin fəaliyyəti tezliklə öz bəh­rə­sini verir. Buna misal olaraq Ü.Hacıbəylinin istedadlı tələbəsi S.Rüs­­­təmovun “Tar məktəbi” adlı vəsaitini göstərmək olar. S.Rüstəmov mil­li musiqi ənənəsindən və dünya musiqi mədəniyyətindən bəhrələnərək bu kitabı bilavasitə Ü.Hacıbəylinin rəhbərliyi altında tamamlamışdır. O, bu­nunla əlaqədar belə yazır: “… 15 ildən bəri ali musiqi məktəbinə malik şu­ralar Azərbaycanın bu illər ərzində milli musiqi aləti olan tar üzərində cid­di çalışdığı tamamilə şəksizdir. Tar kimi bir musiqi aləti notsuz çalın­dıq­ca musiqiçilər istər Avropanın yüksək musiqi mədəniyyətini mənim­sə­mək, istərsə də Azərbaycan milli musiqisini mədəni relslər üzərində qoy­maq imkanı verə bilməzdi” (3, s. 2).

Ü.Hacıbəylinin Azərbaycan mədəniyyətinə mühüm xidmətlərindən bi­ri də, notlu xalq çalğı alətləri orkestrinin yaradılmasıdır. Belə ki, 1931-ci ilin axırlarında Ü.Hacıbəyli və görkəmli bəstəkar, dirijor Müslüm Maqo­ma­yevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan radiosu nəzdində notlu xalq çalğı alət­lə­ri orkestri yaradılır. Kollektivin bədii rəhbəri və baş dirijoru Ü.Hacı­bəy­li, dirijoru isə Səid Rüstəmov olur. “İlk dəfə Şərqdə 1932-ci ildə notlu xalq çalğı alətlərindən ibarət orkestrin yaranması bir daha Üzeyir bəyin da­hiliyindən xəbər verir” (4, s. 11).

Zəmanəmizin görkəmli bəstəkarı Qara Qarayev bu orkestrə böyük qiy­­­mət verərək belə yazırdı: “Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurul-duq­­dan sonra hədsiz yaradıcılıq imkanları əldə etmiş Üzeyir Hacibəyov bir sıra musiqi islahatı keçirir. Avropa notası ilə çalan ilk milli çalğı alət­lə­ri orkestrinin yaradılması da mühüm yeniliklərdən biri idi (5, s. 78).

Qeyd edək ki, Azərbaycan musiqisinin bütün janrlarına, milli çalğı alət­­lərinin ifaçılıq xüsusiyyətlərinə, bədii və texniki imkanlarına dahi­ya­nə nüfuz edən Ü.Hacibəyli xalq çalğı alətləri orkestri üçün bir çox xalq me­loslarını işləməklə bərabər 1932-ci ildə I fantaziya (“Çahargah”) və II fantaziya (“Şur”) orijinal əsərlərini yazmaqla milli musiqi alətlərimiz üçün peşəkar bəstəkarlıq baxımından ilk böyük həcmli instrumental əsər­lər yaranır.

Ü.Hacıbəylinin xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazdığı I və II fanta­zi­ya­ları həm də tar, kamança, balaban alətləri üçün ilk orijinal əsərlərdir. Çün­ki biz bu əsərlərin partiturasına diqqət yetirsək, tar, kamança, balaban alətlərinin burada ayrı-ayrı solo partiyaları, eləcə də onlardan harmonik, polifonik səslənmələrdə istifadəsinin şahidi oluruq.

Yuxarıda göstərdiyimiz cəhətlər də Azərbaycan musiqisinə profes­si­o­nal formada çoxsəslilik elementləri, melodik inkişaflar gətirməklə, eyni za­manda xalq çalğı alətlərinin bədii və texniki imkanlarıni açıb göstər­miş, nəticədə onların yeni keyfiyyətlərlə zənginləşməsinə səbəb olmuş­dur.

Bunları da xatırlatmaq lazımdır ki, Ü.Hacıbəylinin xalq çalğı alətləri or­­kestri üçün yazdığı I və II fantaziyaları və digər qəbildən olan müxtəlif janrlı əsərləri sonralar tar, kamança, balaban, qanun və s. alətlər üçün cür­­bəcür versiyalarda (solo, ansambl, trio və s. şəkillərdə) işlənərək təd­risdə və konsert salonlarında istifadə edilməklə, xalq çalğı alətlərində not ifa­çılığının inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynamışdır.

Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində not sisteminin xalq çalğı alətləri ifa­çı­lığına tətbiq edilməsi Azərbaycan və xarici ölkə bəstəkar əsərlərinin xalq çalğı alətlərində ifa edilməsinə yol açdı. Bunun nətiçəsində həm gör­kəmli tar, kamança, balaban, qanun ifaçıları, həm də not ifaçılığı, dahi Üze­­­yir Hacıbəylinin əvəzedilməz xidmətləri sayəsində milli ifaçılıq sənə­ti­nin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi təsdiqlənmişdir.

 

ƏDƏBİYYAT:

  1. Məmmədli Q.M. Üzeyir Hacıbəyov və muğamat. // “Qobustan” jurnalı, 1979, №4, s. 57-60.
  2. Hacıbəyov Ü.Ə. Əsərləri. II cild, B.: Elm, 1965, 408 s.
  3. Rüstəmov S.Ə. Tar məktəbi. B.: Azərnəşr, 1935, 119 s.
  4. Qasımov R.A. Azərbaycan televiziya və radiosunun Səid Rüstəmov adına əməkdar xalq çalğı alətləri orkestri – 80. B.: Yazıçı, 2012, 208 s.
  5. Kazımov N.K. Səid Rüstəmov və Azərbaycan xalq çalğı alətləri or­kes­tri // “Musiqi dünyası” jurnalı, 2007 №3-4.
  6. Абасова Е.А., Данилов Д.Х., Карагичева Л.В., Сафа­ра­­ли­ева К.К. Азер­­бай­джан­ская Государственная Консерва­то­рия име­ни Узе­и­ра Гаджи­бе­кова (1921-1971). Б.: Азер­нешр, 1972, 214 с.
  7. Əbdülqasımov V.Ə. Azərbaycanda tarın tədrisi tarixindən (1920-1935), B.: ADNA, 1984, 22 s.
  8. Novruzov A.M. Üzeyir Hacıbəyovun tarın not ifaçılığında rolu. // “Mu­siqi dünyası” jurnalı 2000, №3-4, s. 14-17.
  9. Novruzov A.M. Tar ifaçılıq sənətinin inkişafında bəstəkar əsərlə­ri­nin rolu (Dərs vəsaiti). B.: MBM, 2014, 200 s.
  10. Kərimov K. Birinci fantaziya. // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1958, 22 noyabr, s. 3.
  11. Quliyev N.P. Naxçıvan musiqi mədəniyyəti tarixindən (XX əsr) B.: Elm, 1999, 140 s.
  12. Kərimov R.M. Naxçıvan musiqi mədəniyyəti tarixindən musiqi təh­­si­li. B.: Azərnəşr, 2012, 160 s.

                                                                                                                                                Aфет НОВРУЗОВ

Доцент АНК,

доктор философии по искусствоведению

 УЗЕИР ГАДЖИБЕЙЛИ И  НОТНОЕ ИСПОЛНИТЕЛЬСТВО  В ОРКЕСТРЕ НАРОДНЫХ  ИНСТРУМЕНТОВ

Резюме

В статье говорится о реформах, проведенных Уз. Гаджибейли в области народного  музыкального инструментария и о введении нотной системы в национальное исполнительское  искусство.

Ключевые слова: Уз.Гаджибейли, тар, музыкальные инструменты, нотное исполнительство

 

Afet NOVRUZOV

Assistant Professor of ANC,

Doctor of Philosophy

UZEYIR HAJIBAYLI AND PLAY FROM MUSIC OF ORCHESTRA OF NATIONAL MUSIC INSTRUMENTS.

Summary

The article talks about U.Hajibayli’s reforms in national music instruments and note system implementation to national music.

Key words: U.Hajibayli, tar, music instruments, play from music.

 

Rəyçilər:

professor Həmid Həkilov;

dosent Adıgözəl Əliyev.

Mövzuya uyğun