XX əsrdə Аzərbaycanda yaranmış musiqi üçlüyü
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 1, 2015
ADMİU-nun müəllimi
Milli Konservatoriyanın dissertantı
Milli Konservatoriyanın baş müəllimi
XX əsrdə Аzərbaycanda yaranmış musiqi üçlüyü
Açar sözlər: muğam, Azərbaycandakı musiqi üçlükləri, ifaçılar, melodiyalar
Mövzumuza keçməzdən əvvəl bəzi fikirlərimizi bölüşməli oluruq. Bütün yazılı mənbələrdə “Ənənəvi klassik Şərq üçlüyü”, “Şərq muğam üçlüyü” şəklində göstərilən və dilimizdə işlədilən bu termin fikrimizcə, “muğam üçlüyü” adlansa, daha məntiqli və əsaslı olar. Sonuncu ad məntiqə daha uyğundur.
Qeyd edək ki, bütün Şərq ölkələrində muğam ifaçılarının, xanəndələrin musiqi heyəti üzvlərinin sayı müxtəlifdir. Yəni farsların, kərküklərin, özbəklərin, taciklərin, türkmənlərin, uyğurların, hindlilərin, pakistanlıların, Ərəb ölkələrinin (həmçinin Şimali Afrika ölkələrində yaşayan ərəblərin) muğam ifaçıları qruplarının üzvləri müxtəlif saylarda olur. Bizdə muğam adlanan musiqi janrı farslarda dəstgah, ərəblərdə və türklərdə makam, Pakistanda xəyyal, Hindistanda raqa, uyğurlarda və türkmənlərdə makom, Şimali Afrika ölkələrində istixbar, nuba adlanır və s. və i.a.
Hər xalqın dialektinə uyğun ayrı-ayrı adlarla adlanan, lakin Qoca Şərqin ortaq musiqisi və aparıcı janrı olan muğam hər bir xalqın öz musiqi alətləri ilə müşayiət olunur. Nəzərə çatdırırıq ki, adları çəkilən xalqların muğam oxuyanını bir, iki və ya üç musiqiçi deyil, daha çox üzvü olan heyətlər müşayiət edə bilərlər. Belə heyət beş, altı, yeddi, səkkiz nəfərdən ibarət ola bilir.
Qəbul olunduğu, ənənəvi şəkil aldığı kimi “muğam üçlüyü” xanəndə (ritm də icra edir, qaval çalır), tarzən və kaman ifaçısından ibarətdir. Belə bir məntiqi nəticə çıxır ki, bizdə bu ifadə “Ənənəvi Şərq üçlüyü” deyil, “muğam üçlüyü” adlanmalıdır. Məlum olduğu kimi, Şərqin muğam qruplarının üzvləri bizdəki kimi üç nəfər deyil, sayı daha artıq olan ifaçılardan ibarətdir.
Qədim musiqi mədəniyyətinə və zəngin ənənələrə malik Azərbaycanda muğam üçlüyündən başqa zurnaçılar dəstəsi də mövcud olmuşdur ki, belə heyətlər bu günə qədər qorunub saxlanmışdır. Zurnaçılar dəstəsi müharibə zamanı döyüşdən öncə, möhtəşəm idman tədbirlərində, yarışmalarda “Cəngi”lər çalır, bütün xalq şənliklərində və bayram tədbirlərində çıxış edir, toyların aparıcı musiqi dəstəsi olurdular. Belə üçlükdə iki zurnaçı; solist və müşayiətçi (dəmkeş), nağara ifaçısı olur. Bəzi bölgələrdə, əsasən, Muğanda zuy tutana, “zuyçu” (züyçü) deyilir. Cənub bölgəsində zurnaçılar qoltuqda tutulub, əllərlə, Azərbaycanın digər bölgələrində çomaq-çubuqla çalınan nağara ilə müşayiət olunur. Bir daha qeyd edirik ki, “zurnaçlar üçlüyü” Azərbaycanın bəzi bölgələrində bu gün də fəaliyyət göstərir. 1988-ci ildə Qərbi Azərbaycandan (Ermənistandan) deportasiya olunan yurddaşlarımızın əksəriyyətinin Bakıda məskunlşması, Qədim türk torpaqlarından, Borçalı, Başkeçid, Qaraçöp və Qarayazıdan ölkəmizin paytaxtına köçən soydaşlarımızın köçüb gəldikləri ellərin adət-ənənələrini qoruyub saxlamaları, toylarda zurna üçlüyündən istifadə etmələri belə musiqi qruplarının yaşamasına şərait yaratmışdır.
Azərbaycanda “balabançılar üçlüyü” də olmuşdur. İki balabançıdan; solist və dəmtutan (dəmkeş, züyçü) balaban ifaçısından və nağaraçalandan (bəzən ritm müşayiətçisi qaval və ya dəfçalandan) ibarət olan belə üçlüklərin yaranması qədim dövrlərə gedib çıxır. Belə qruplar yalnız əyalətlərdə deyil, ölkənin baş kəndində və digər şəhərlərdə də fəaliyyət göstərmişdir. Əllərlə çalınan ritm alətləri çırtmalarla ifa olunurdu ki, solo balabanın səsi aydın eşidilsin. Balabançı dəstələri əsasən toy çadırlarında, salonlarda və otaq şəraitində keçirilən şənliklərdə fəaliyyət göstərirdi. Balaban qrupları həm də aşıq dəstələrində çalırdılar. Aşıq dəstəsində qavalın ritminə qoşanağara da əlavə olunurdu. Belə ki, aşığın dəstəsində zurnalar ifa olunarkən qavalın səsi gur, möhtəşəm səslərin fonunda zəif olur. Qoşanağara ilə qavalın birlikdə səslənməsi isə daha güclü və əzəmətli səslənir. Bəm səsə malik qavalla qoşanağaranın zil səsi birlikdə səslənərkən bir-birini tamamlama baş verir və gözəl ritm ahəngi yaranır.
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq nəfəs aləti klarnetin Azərbaycanda bir çox virtuoz ifaçıları meydana gəlmişdir. İlk əvvəllərdə balaban dəstəsində olduğu kimi, klarnetin müşayiətçisi dəmkeş balabançı, ritm ifaçısı nağaraçalan olmuşdur. Bu heyətlər irili-xırdalı şadyana məclislərdə və toy şənliklərində çalıb-çağırardılar. Həmçinin belə “üçlük”lər dövlət bayramlarına aid nümayişlərdə, parklarda, meydanlarda keçirilən tədbirlərdə şən ovqat yaradırdılar. Belə qruplar 1941-1945-ci illər müharibəsinə qədər və sonrakı dövrlərdə əsasən, Bakı şəhərində və ona yaxın kənd və qəsəbələrdə şadlıq mərasimlərinin çarçısı idilər. Qarmon isə qavalla müşayiət olunurdu.
Mövzumuzun əsas məqsədinə gələk. Respublikamızda ilk dəfə 1939-cu ildə Lənkəran şəhərində yeni bir “musiqi üçlüyü” yaradılıb. Həmin üçlüyü klarnet ifaçısı Nəsir Qasımov, qarmonçalan Mahmud Xaloğlu və nağaraçı Nurəddin Həbibov birləşib yaradaraq ortaya çıxarmışlar. Bu heyət Lənkəran bölgəsinin şənliklərində, yığıncaqlarda, bayram tədbirlərində və toy-nişan məclislərində çalırdı. 1941-ci ildə başlanan müharibə 1945-ci il sona yetənə qədər bu “trio” (üçlük) fəaliyyətini dayandırmışdı. Müharibənin ağır illəri məşəqqətlər, ölüm-itim gətirmişdi. SSRİ ərazisində yaşayan bütün əhali kimi xalqımızın da maddi, mənəvi, psixoloji vəziyyəti müharibəyə bağlı idi. Belə bir şüar höküm sürürdü: “Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün”.
Müharibə bitəndən, dinc quruculuq dövrü başlanandan sonra Lənkərandakı həmin musiqi üçlüyü yenə də ürəkdən xalqın çal-çağırına qoşulmuş, toy-büsata rövnəq vermişdir. Beləliklə, bu üçlük 1970-ci illərə qədər fəaliyyətdə olmuşdur. Sonra həmin dəstədə qarmonçalan Mahmudun oğlu Ağaəmi çalışmışdır. Çünki artıq Mahmud Xaloğlu dünyasını dəyişmişdi.
1950-ci illərdə Bakının klarnet ifaçıları da bəzi hallarda toy-nişana özlərilə qarmonçalan aparırdılar. Lakin burada əsasən klarnet, dəmkeş balabançı və nağaraçalandan ibarət heyətlər üstünlük təşkil edirdi. Belə üçlüklərin nağaraçalanları həm də oxuyur, xanəndə vəzifəsini yerinə yetirirdilər. Qeyd etmək yerinə düşər ki, həmin qruplarda çıxış edən bir-sıra müğənni-nağaraçalanlar sonralar məşhur sənətkarlara çevrilmiş, dövlət sənətçisi olmuş, ustadlıq zirvəsinə çatmış və xalq artisti fəxri ada qədər yüksəlmişlər.
Bir misal çəkək. Azərbaycanın dövlət başçısı olmuş Mircəfər Bağırovun (1896-1956) bacısı oğlunun toyu 1950-ci ilin payızında Quba şəhərində keçirilərkən məclisin musiqiçiləri tanınmış klarnet ifaçısı, ustad sənətkar Suliddin İsmayılov (1923-1983), qarmonçalan Bədəl Bədəlov (1907-1982) və müğənni-nağaraçı Teymur olmuşdu.
Lənkəranda yaranan musiqi üçlüyünün səsi-sorağı Bakıdan öncə ətraf rayonlara da yayılmışdı. Odur ki, 1960-cı illərin əvvəllərindən Salyan, Neftçala bölgəsində artıq belə heyətlər yaranmışdı. Belə qrupları tez-tez toy-büsatda görmək mümkün idi. Az sonra belə üçlüklər Əlibayramlı (hazırkı adı Şirvan), Sabirabad, Göyçay, Ağstafa və Gəncə də yarandı. Adı qeyd olunan rayonlarda belə heyətlər qız toylarında da çalırdılar. Belə ki, bölgələrdə qadın musiqiçi dəstələri mövcud deyildi. Bakıdan qadın musiqiçilər dəvət etməyə də hər adamın imkanı çatmırdı. Digər tərəfdən Bakının özündə də qadınlardan ibarət musiqiçilər az sayda idi. Adlarını qeyd etdiyimiz rayonların kişi məclislərində qarmon, klarnet və nağara ifaçılarından ibarət üçlüklər xanəndənin dəstəsi olur və onu müşayiət edirdilər. Bəzən xanəndənin muğam oxumalarının daha rahat və zəngin müşayiəti üçün dəstəyə tarzən də əlavə edilirdi.
Həmin dövrdə Quba, Xaçmaz və Siyəzəndə də belə üçlüklər yaranaraq toy büsatın, el şənliklərinin sevimlisinə və aparıcı qüvvəsinə çevrildilər.
Klarnetlə qarmonun xalq havalarını birlikdə ifa etməsi həm yenilik, həm də təsirli, könül oxşayan və cəzbedici idi. Televiziyada, radioda müntəzəm səslənən bəstəkar mahnılarının şənliklərdə klarnet-qarmon dəstəsində çalınması elə bir xoş ovqat yaratmışdı ki, məclislərə gələnlər belə musiqilərin sədasına və ritminə qol götürüb oynamağı, rəqs etməyi xoşlayırdılar.
Çox sonralar, 1960-1970-ci illərdə gənc, mahir və yenilikçi ifaçılar; qarmonçalan Avtandil İsrafilov, klarnetçi Vəli Qədimov (1940-2009) və nağaraçı Tahir Hüseynovdan ibarət üçlüyün ifasında rəqs havalarının Azərbaycan radiosunda tez-tez səslənməsi belə qrupların yaranmasına, artıb çoxalmasına həvəs, istək və şərait yaratdı. Bölgələrdəki musiqiçilər də bir araya gəlib hərə öz rayonunda, kəndində, qəsəbəsində belə musiqi üçlükləri meydana çıxardılar. Beləliklə, Azərbaycanın əksər rayonlarında toy-büsata qarmonçu, klarnetçi və nağaraçı üçlükləri çağrıldı.
A.İsrafilov, V.Qədimov və T.Hüseynov üçlüyünün lentə alınaraq fonda qəbul olunub radioda səslənən “Natiqi”, “Siyəzən”, “Xəzər”, “Bahar”, “Arzu”, “Qazaxı”, “Xoşbəxti”, “Toy rəqsi” (C.Cahangirov) adlı oyun havaları o qədər gözəl, məlahətli, məharətli, cəzbedici və könül oxşayan idi ki, bu qrup az zaman kəsiyində tamam məşhurlaşdı. Onların ifasında sevilən və populyarlıq qazanan bütün melodiyalar konsertlərin və toyların repertuarına daxil oldu.
Avtandilgilin ifaları o qədər sevilmiş və uğur qazanmışdı ki, artıq gənc musiqiçilərdən bəziləri belə üçlük şəklində ifalarını radioya yazdırmışdılar. Onlar da A.İsrafilov və V.Qədimovun ifa etdikləri rəqs havalarının bir neçəsini ifa etmişdilər.
1972-ci ildə məşhur klarnetçalan Əşrəfağa Əşrəfzadə (1940-1973), Avtandil İsrafilov və nağara ifaçısı Rafiq Budaqov üçlüyünün qrammofon valına yazılan və radiomuzun fonduna daxil edilən “Həyatı”, “Fikrəti”, “Mürşüdü”, “Vağzalı” və “Qoçəli” rəqs havaları müntəzəm səsləndirilərək sevildi. Bu ifaları qrammofon valına Ümumittifaq “Melodiya” firması Leninqradda (hazırda Sankt-Peterburq) yazmışdı. Həmin ərəfədə adı çəkilən musiqiçilər orada səfərdə idilər.
Ə.Əşrəfzadənin dəstəsində mahir qarmonçalan Teyyub Teyyuboğlu da çalışmışdır.
Vituoz qarmon ifaçısı Zakir Mirzə usta solist olsa da dövrün tələbinə uyğun olaraq haqqında söhbət açdığımız üçlüklərdə nümunəvi sənət nümayiş etdirmişdir. 1967-ci ildən başlayaraq Z.Mirzə, ustad klarnet ifaçısı Ələkbər Əsgərov (1933-1995) və mahir nağaraçalan Zöhrab Məmmədovla mərhələlərlə fəaliyyətdə olmuşdur. Onlar konsertlərdə və toy şənliklərində maraqlı ifalarla, bədahətən gələn çalğılarla musiqisevərləri sevindirmişlər. İfa zamanı onlar həm birlikdə, həm də solo ifalarla möcüzələr yaradırdılar. Yüksək səviyyəyə malik üç nəhəng sənətkarın bir-birinin həvəsinə, bir-birinin sənətinə hörmət əlaməti olaraq sual-cavab, bitkin musiqi çümlələrilə, həm də bahəm elə çalırdılar ki, hər bir ifa yetkin ifa şəklini alırdı. Bunları sözlə ifadə etmək çətindir. Bunu o anları yaşayan, görən, şahid olan və dinləyənlər bilir. Əgər bugünkü texniki avadanlıqlar o zaman olsaydı Z.Mirzə, Ə.Əsgərov, Z.Məmmədov üçlüyünün möcüzəli ifaları qorunub saxlanar və gənc musiqiçilər üçün ustad dərsləri sayıla bilərdi. Musiqiçilər həmin ifalardan bəhrələnər və çox şey əxz edə bilərdilər. Bədahətən meydana çıxan nadir ifalar həmişə alınmır axı…
Həyatda, cəmiyyətdə, dünyada hər şey sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə doğru getdiyi, inkişafın təkamülə yol aldığı kimi 1939-cu ildə Lənkəranda klarnetçi Nurəddin Qasımov, qarmonçu Mahmud Xaloğlu və nağaraçalan Nurəddin Həbibovla yaranan musiqi üçlüyü Azərbaycanda geniş intişar taparaq, nəhayət 1970-ci illərdə Zakir Mirzə, Ələkbər Əsgərov və Zöhrab Məmmədov qrupu ilə zirvəyə çatdı.
Z.Mirzə həmçinin məşhur klarnet ifaçıları Bəhruz Zeynalov (1926-1998), Adil Bayramov (1932-1975), Məhərrəm Zeynalov (1932-2005), Yaşar Həsənov (1937-1997) və Vəli Qədimovla da birlikdə çalışmışdır.
Zakir Mirzə, Adil Bayramov və Tahir Hüseynov üçlüyünün ifasında “Sevinci” və “Bəxtəvəri” oyun havaları 1970-ci ildə radio fonduna qəbul olunaraq səsləndirilmişdir. Melodiyalar Z.Mirzənin bəstələridir. Bu rəqs havaları da o dövrdə çox populyar olmuşdur.
Ələkbər Əsgərov, Hüseyn Həsənov və Zöhrab Məmmədovdan ibarət üçlük də çox məşhur və sevilən idi. Onlar 1968-ci ildən ustad xanəndə Əlibaba Məmmədovun rəhbərlk etdiyi “Hümayun” xalq çalğı alətləri ansamblında çalışırdılar. Konsertlərdə, el şənliklərində bu üçlüyün gözəl, bənzərsiz, virtuoz ifaları olmuşdur. Həmin qrupun ifasında “Qazaxı”, “Natəvanı” və “Zöhrabı” rəqs havaları radio fondunda qorunur və səsləndirilir.
Qarmon, klarnet və nağaraçalandan ibarət musiqi üçlüyü XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin yeni töhfəsi, zəngin səhifəsi olaraq xalq musiqimizin inkişafına xidmət etmişdir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
- Mirzəyev Z. Azərbaycan qarmonu. B.: Adiloğlu, 2005, 159 s.
- Sadıqov F. Masallı folkloru. B.: Adiloğlu, 2013. 447 s.
- Rəhmanlı Ə. Azərbayanda klarnet ifaçılığı sənəti. B.: MBM, 2010, 988 s.
- Rəhmanlı Ə. Qarmon ifaçılığı sənəti və onun Azərbaycanda tədrisi. B.: MBM, 2014, 704 s.
Музыкальное трио, созданное в ХХ веке
РЕЗЮМЕ
В статье рассказывается о музыкальном трио в азербайджанской музыке. В начале статьи предоставляется информация о различных названиях этого жанра, где существовал мугам, а также о составе мугамного трио в нашей стране и за рубежом. Имеются обширные и подробные сведения о трио (исполнителях на гармони, кларнете и нагара), созданныx в ХХ веке. Основа исследования – возникновение, становление и развитие музыкального трио в Азербайджане.
Ключевые слова: мугам, музыкальное трио в Азербайджане, исполнители, мелодии
Musical trio appearing in XXth century
Summary
The article tells about the musical trio in Azerbaijan. It is given information about this genre, also the members of staff of mugham groups in Azerbaijan and other countries. In the article there is large and detailed knowledge because of dealing the musical trio consisting of garmon, clarinet and drum performers appearing in XXth century in Azerbaijan.
Key words: mugham, musical trio in Azerbaijan, performancers, melodies
Rəyçilər: sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Səadət Abdullayeva;
pedaqoji elmlər doktoru, professor Fərahim Sadıqov
