AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 2, 2015

 

 

Mahmud Əlİyev

Azərbaycan Milli Konservatoriyasının baş müəllimi

 

Azərbaycan xalq çalğı alətləri ansamblının inkişafında Əhməd Bakıxanov və Əhsən Dadaşovun rolu

 

Açar sözlər: muğam, ansambl, Ə.Bakıxanov, Ə.Dadaşov, dəraməd, rəng, təsnif

Azərbaycan mədəniyyəti çoxəsrlik, qədim mədəniyyətlər sırasına aid­dir. Burada mühüm yeri zəngin və orijinal musiqi sənəti tutur. Azər­bay­can qədim və olduqca zəngin folklor ənənələri olan bir ölkədir. Müxtəlif alət­lərin sədaları altında ifa olunan rəngarəng mahnı və rəqslərlə xalq öz bə­dii istedadını göstərmişdi. Öz gözəlliyi və mükəmməlliyi ilə diqqəti cəlb edən xalq mahnı və rəqsləri şifahi olaraq nəsildən-nəslə, ağızdan-ağı­za ötürülən naməlum müəlliflərin çoxəsrlik yaradıcılıqlarının məhsulu ol­muşdur. Azərbaycanda professional musiqi elminin bünövrəsi dahi bəs­tə­karımız Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən qoyulmuşdur. Onun musiqiyə həsr olun­muş məqalələrində, xüsusilə çoxillik tədqiqatlarının nəticəsi olan “Azər­­baycan xalq musiqisinin əsasları” fundamental əsə­rin­də Azər­bay­can musiqi elmi üçün proqram əhəmiyyətli müddəalar irəli sü­rülmüşdür.

Azərbaycan xalqının musiqi irsində zəngin və özünəməxsus xalq mu­si­­qi ya­radıcılığı ilə yanaşı, mühüm yeri şifahi ənənəyə əsaslanan pro­fes­si­o­­nal mu­si­qi yaradıcılığının rəngarəng janr və formaları təşkil edir. Öz qu­ru­luşu, kom­po­zisiyası, həyati baxımından inkişaf etmiş vokal-instru­men­tal mugam-dəst­gahları, zərbli muğamlar ifaçılıq texnikası cəhətindən mü­rək­kəb səciyyəli vir­tuoz instrumental pyeslər (dəraməd və rənglər), kamil for­­maya malik mah­nı-romans olan təsniflər və s. bu kimi janrlara aiddir. Heç təsadüfi deyil ki, şi­fahi ənənəyə əsaslanan professio­nal musiqi nü­mu­­­nələri indi də din­lə­yi­ci­lə­rin dərin məhəbbətini qazan­maqdadır və xal­qı­mızın musiqi irsində özünə la­yiq­li yer tutur. Şifahi professional musiqi ya­zısız ənənələrə əsaslanır. Bu in­ci­­ləri keçmiş əsr­lərdə xalq musiqisi əsa­sın­da bəstəkarlıq qabiliyyəti olan is­te­dad­lı ifaçılar, xanəndələr və sazən­də­­lər yaratmışlar.

Musiqi mədəniyyətimizin keçdiyi inkişaf tarixində Azərbaycan xalq çal­­ğı alətləri ansambllarının, xüsusən də kamera ansamblı  ̶  klassik üçlük (tar, kamança, xanəndə) ifaçılığının rolu da inkaredilməzdir. Belə ki, mil­li-mənəvi sərvətimiz olan musiqi folklorumuzun yaşamasında, zənginləş­mə­sində, eləcə də professional musiqimizin formalaşmasında, yeni-yeni bəs­təkar əsərlərinin milli zəmin üzərində yaranmasında müxtə­lif təma­yül­lü ansamblların, üçlüklərin özünəməxsus şərəfli yeri vardır.

Azərbaycan xalq çalğı alətləri ansambllarının və bu ansamblların tər­ki­bini zənginləşdirən milli xalq çalğı alətlərinin ifaçılıq xüsusiyyət­lərinə nə­zər saldıqda aydın olur ki, bu sahədə araşdırılması, tədqiqi vacib olan bir sıra problemlər mövcuddur. Məhz buna görə də bu gün an­samblla­rı­mı­zın tərkibində öz yerini möhkəmlədən və milli hesab etdi­yimiz bir sıra tel­li, zərbli və nəfəs çalğı alətlərinin texniki, bədii ifaçılıq xüsusiyyətləri, is­lahatlar yolu ilə təkmilləşməsi, inkişaf mərhələləri, habelə Azərbaycan xalq musiqisinin incəsənət tarixində yeri və yolu kimi aktual, mühüm prob­lemlərin araşdırılması bir sıra elmi işlərin tədqiqat obyektinə çevril­miş­dir.

Əhməd Bakıxanovun ən diqqətəlayiq cəhətlərindən biri Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin hər birinin özünəməxsus keyfiyyətlərini, imkanları­nı düzgün müəyyənləşdirməsində idi. Ansambl özündən əvvəlki ənənəvi mu­­siqi ansambllarından köklü surətdə fərqlənirdi. Keçmiş ansambllarda mu­siqi alətlərinin sayca az olması ilə əlaqədar olaraq bütün heyət eyni me­lodiyanı birlikdə (unison) çalırdı. Onun məqsədi isə çoxsəsliyə nail ol­maq idi. Əhməd Bakıxanov bu istiqamətdə  ̶ ansamblın fəaliyyətini geniş­lən­dirmək xatirinə təkcə tar, kamança, balaban, dəf və nağaradan istifadə et­məklə kifayətlənmirdi. O, ansambla orijinallıq, yeni və vüsət gətirmək, onun repertuarını daima təzələmək, xəlqiliyə sadiq qalmaq, klassik ifa­çı­lıq ənənələrinin ən yaxşı cəhətlərini qoruyub saxlamaq, bəstəkar əsərləri ilə onun fəaliyyətini zənginləşdirmək naminə gərgin axtarışlar aparmış və is­təyinə nail olmuşdu [5, s. 57].

Əhməd Bakıxanovun bu sahədə örnək ola biləcək yaradıcılıq prinsip­lə­­­rindən biri də hər bir alətin ayrılıqda başqa bir alətlə səsləşməsindəki ta­­razlıq idi. O, ansamblda aydın, təmiz intonasiya əldə etmək üçün alət­lə­rin düzülüşünə olduqca diqqətlə yanaşırdı. Əhməd Bakıxanovun çalğı alət­­lərinin tembr xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq udla saza, klarnetlə bala­ba­na, tar ilə balabana ifa zamanı solo hissəni tapşırırdı. O, ifa edilən hər bir əsərin bədii-emosional təsirini gücləndirmək, rəngarəngliyə nail ol­maq məqsədilə melodiyanı və onu müşayiət edən səsləri kamançaya, sa­za, bas tara və nağaraya həvalə edirdi (xüsusilə muğam rənglərinin ifa­sın­da bu alətlərə geniş yer ayırırdı). Onu da qeyd edək ki, sazı ansambla ilk də­­fə Əhməd Bakıxanov daxil edib. Bu alətlər öz vəzifəsini yerinə yetir­dik­dən sonra, bütün heyət yenidən melodiyanı təkrar edir və əsl orijinal an­sambl səslənməsi də burada özünü büruzə verirdi.

Ustad sənətkar ansamblda hər bir çalğı alətinə hörmət mənasında solo im­kanı yaradırdı. O, zərb alətlərinin ansamblda iştirakına da geniş yer ayı­­rırdı. Əvvəlki ansambllara nəzər salsaq, zərb alətlərində yalnız nağa­ra­dan və dəfdən istifadə edildiyini görərik. Əhməd Bakıxanovun an­sam­blın­da ifaçı ayrı-ayrı alətlər çalınan zaman (yəni udda, sazda, tarda) dəfdə çırt­ma ilə, klarnet ilə balaban çalanda isə nağarada şapalaq ilə müşayiət olun­masını düzgün hesab edirdi; melodiyanın əzəmətli hissə­sində isə bü­tün zərb alətləri birlikdə iştirak edirdi. Əhməd Bakı­xa­nov bəzən oynaq ritm­li rəqslərin, təsnif və dəramədlərin, rənglərin başlan­ğıcında melodi­ya­ya xas olan ritmi zərb alətlərinə həvalə edirdi [7, s. 38].

Əhməd Bakıxanovun ansamblda apardığı yaradıcılıq işinin ən orijinal cə­hətlərindən biri də polifoniya üsulundan istifadə etməsində idi. O, iki müs­­təqil melodiyanı, yəni muğam guşəsini rənglə, saqinamə ilə, dəra­məd­lə birləşdirərək gözəl milli xalq polifonik səslənməsi yaradırdı.

Ansambla şöhrət qazandıran bir cəhət də muğamları tam dəstgahı şək­lin­də və milli koloritlə ifa etməsi idi. Ansamblın iştirakçıları muğamatı ifa edərkən Şərq ölkələrində şablon halını almış oxumaq tərzindən qaçır, ori­jinallığa daha çox meyl edir, əsrlərdən bəri dildən-dilə keçərək gələn mu­ğamları Azərbaycan ifaçılıq məktəbinə xas olan bir üsulla – yenilik eş­qilə dinləyicilərə çatdırırdılar. Bu işdə ehkam kimi hər muğama kor-ko­ranə pərəstiş etmək fikrinə ifaçılar həmişə biganə qalmışlar. Məhz bu­na görə də ansambl öz ifaçılıq yolunu, simasını müəyyən edə bilmiş, qo­ca­man Şərqin nağıllar qədər əfsanəvi və müdrik musiqisini müasir səs­lən­dirmə ilə ciddi nailiyyətlər qazanmışlar.

Ansamblın bütün fəaliyyətində  ̶ istər zəngin tembrli səslənmə tər­zin­də, istərsə də fərdi ifaçılıq üsulunda onun bədii rəhbəri Əhməd Bakı­xa­no­vun üslubu hiss olunur. Ansambldakı yeni ifaçılıq xüsusiyyətlə­rindən biri də çalınan muğamların dəraməd ilə başlanmasıdır. Demək lazımdır ki, də­ramədi ilk dəfə ansambl ifasında belə geniş istifadə edən Əhməd Ba­kı­xa­nov olmuşdur. Ümumiyyətlə, dəramədin muğam, muğam dəstgahında tut­duğu mövqe maraqlı və lazımlıdır.

Dəramədin muğamdan qabaq bütün ansamblın iştirakı ilə çalınma­sın­da Əhməd Bakıxanov haqlı olaraq estetik bədii xüsusiyyət görürdü. Də­ra­məd ilə muğamın münasibətində kontrastlıq yaradan iki amil ortaya çı­xır. Bunlardan biri qüvvətli və gur ansambl ifası ilə nisbətən zəif olan tar-ka­mança çalğısı arasında səslənmə kontrastlığı (tutti və solo münasibət). İkin­cisi isə bəhrli musiqi forması olan dəramədlə bəhrsiz improvizasiya üs­lublu muğam musiqisinin fərqindən irəli gəlir. Hər iki amilin musiqinin din­ləyicilər tərəfindən qavranılması prosesində psixo­loji əhəmiyyəti var.

Əhməd Bakıxanovun ansamblı özündən sonra gələn ansambllara, mu­si­qiçilər kollektivi yaratmağın və bu ifaçıların çalğı alətləri ilə necə rəftar et­məsinin yolunu göstərdi. Bildiyimiz kimi, əvvəllər Əhməd Bakıxano­vun an­samblında yaradıcılıq yolu keçmiş, püxtələşmiş Ə.Dadaşov, Ə.Qu­li­­yev, B.Salahov, A.Məşədibəyov, F.Yarməmmədov və bir çox sənətkar­la­rı­mız sonralar hər biri müstəqil ansambl yaratmışlar. Bu ansamblların hə­­rə­sinin özünəməxsus dəsti-xətti, orijinal üslubu olmuşdur. Şübhəsiz ki, bu sənətkarların yaratdıqları xalq çalğı alətləri ansambllarının hər birinin fundamental, geniş tədqiqinə ayrıca ehtiyac vardır. Bu işi davam etdirsək, Azərbaycan musiqi mədəniyyəti salnaməsini xeyli zənginləşdirmiş ola­­rıq.

Televiziya və Radio Komitəsi nəzdində Əhməd Bakıxanovun rəhbər­lik etdiyi ansambldan əlavə ikinci bir xalq çalğı alətləri ansamblının da ya­radılması zərurəti meydana çıxdı. Əslində bu fikir gözəl nəğmələr şairi Ən­vər Əlibəylinin və böyük bəstəkarımız Cahangir Cahangirovun ağlına gəl­mişdi. Şübhəsiz ki, ikinci xalq çalğı alətləri ansamblı yaratmağa elə o il­lərdə öz çalğı üslubu ilə seçilən, xalq arasında kifayət qədər hörmət qa­zan­mış Əhsən Dadaşovu məsləhət bildilər.

 Beləliklə, 1960-cı illərdə Əhsən Dadaşov öz milli xalq çalğı alətləri an­­samblını yaratdı. Bu ansamblın səciyyəvi xüsusiyyətlərini yaxşı mə­nim­­səyən Əhsən Dadaşov şübhəsiz ki, öz ansamblını yaratmaq istəyirdi. Əv­vəla, Əhməd Bakıxanovun ansamblının özünəməxsus ənənəsi vardı, be­lə ki, ansambl əksər halda muğam, rəng, dəraməd və xalq mahnıları ifa edir­di. Bəstəkar mahnıları, notlu əsərlərin çoxu xalq çalğı alətləri orkes­tri­nin üzərinə düşürdü. Orkestrin isə günü-gündən artan əsərləri çalmaq, xal­qa təqdim etmək imkanı yox idi. Bundan əlavə həm də yeni yetişən mu­siqiçilər nəsli işləməli, özlərini xalqa tanıtmalı idilər. Ona görə də belə bir ansamblın yaradılması o dövrün tələbindən irəli gəlirdi. Göründüyü ki­mi, Əhməd Bakıxanovun ansamblında bəstəkar mahnıları nadir hal­lar­da çalınıb oxunurdu. Əhsən Dadaşov isə folklor nümunə­lərini, muğam­la­rı, xalq mahnılarını, rəqs musiqisini repertuarda saxla­maqla yanaşı, bəs­tə­kar əsərlərinə də xüsusi diqqət yetirirdi.

Əhsən Dadaşov özündən əvvəlki və müasiri olan ustad sənətkarların üs­­lubuna, ənənəsinə hörmətlə yanaşan, bununla belə öz yolunu, dəsti-xət­ti­ni yaradan musiqiçi idi. Onun özünəməxsus fərdi ifaçılıq xüsusiyyətləri var idi və bu orijinal üslub ansambla da xas idi. Əhsən Dadaşovun mü­ra­ci­ət etdiyi hər hansı musiqidə bütöv, tam, möhtəşəm və özünəxas olan bir ifa­çılıq nizamlılığı var idi. Bu cəhətlər ansambla sirayət etmişdi. Onun mu­siqisi bütün gözəlliyi, dərinliyi, füsunkarlığı, ehtiram və əzəməti ilə Azər­­baycan xalqına məxsus idi və ansambl da məhz bu cəhətləri özündə cəm­ləşdirmişdi.

Bəziləri belə hesab edir ki, muğam toxunulmazdır, klassik yaranışı ne­cə olubsa, eləcə də saxlanılmalıdır. Bəziləri isə onun yaşarlılığını milli zə­­min üzərində islahatlar aparılmasında axtarır. Əhsən Dadaşov ikinci yo­lu tutmuşdu.

Əhsəndə xalq musiqisinə bəstəkar təfəkkürü, duyumu, düşüncəsi ilə ya­naşmaq qabiliyyəti vardı. O, muğamlarda, xalq musiqisində, bəstəkar mah­nılarında elə improvizasiyalar edirdi ki, bu əsl kəşf idi. Məsələn, an­sam­blın müşayiəti ilə Leyla Şərifovanın oxuduğu “Xumar oldum”, “Ya­xan düymələ”, “Vəsməni neylərsən”, “Qara tellər” və s. Azərbaycan xalq mah­­nılarını yada salın. Məgər bu mahnılarda improvizasiyalar yox idi­mi?! [5, s. 73].

Onun bədii rəhbər, konsertmeystr kimi böyük xidmətlərindən biri də Azər­baycan xalq çalğı alətlərinin hər birinin özünə xas olan keyfiy­yət­lə­ri­ni, imkanlarını yeni baxış bucağında müəyyənləşdirməsində idi. O, an­sam­bla orijinallıq, yeni vüsət gətirmək, onun repertuarını mütəmadi təzə­lə­mək, klassik irsə sadiq qalmaq, qədim ifaçılıq ənənələrinin ən yaxşı cə­hət­lərini qoruyub saxlamaq, onları yeni tərzdə, yeni biçimdə dinləyi­cilərə çat­dırmaq üçün daim axtarışlar aparmış və buna nail olmuşdur.

Əhsən Dadaşovun rəhbərlik etdiyi ansamblın tərkibi də əsasən, milli xalq çalğı alətləri ilə komplektləşdirilmişdi. Tar, kamança, ud, saz, nağa­ra ilə yanaşı, Orta Asiya musiqi alətlərindən bas dütar, Avropa musiqi alət­lərindən fortepiano və qaboyu əlavə etməklə ahəngdarlıq, intonasiya və tembr, ritm zənginliyi yaratmışdı.

Əhsən Dadaşovun ansamblını Əhməd Bakıxanovun kollektivindən fərq­­ləndirən ən mühüm cəhət ondan ibarət idi ki, o, geniş formatda not sis­temindən – bəstəkar əsərlərindən geniş istifadə edirdi. Bu da özlüyün­də ifaçıları hökmən mükəmməl musiqi savadı almaq məcburiyyətində qo­yurdu. Bildiyimiz kimi, hər bir musiqi əsərinin bədii təsirinin gücü in­to­nasiyaların aydınlığı, asan qavranılması ilə ölçülür. Bu baxımdan Əh­sən Dadaşovun ansamblı musiqi dilinin intonasiya şəffaflığı ilə seçi­lirdi. O, ilk dəfə qədim çalğı alətlərimizdən biri olan udu ansambla daxil et­mək­lə onun ümumi ahəng palitrasını daha da zənginləşdirməyə nail ol­muş­du.

Bu ansamblın müşayiəti ilə ən məşhur sənətkarlar oxumuşlar: Seyid Şu­şinski, Xan Şuşinski, Zülfi Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Sara Qə­di­mova, İslam Rzayev, Zeynəb Xanlarova, Leyla Şərifova, Baba Mah­mud­oğlu, Nəzakət Məmmədova… Əhsən Dadaşovun rəhbəri olduğu an­sambl Azərbaycan musiqisinin nəyə qadir olduğunu sübut etmişdir.

Böyük bəstəkarımız Fikrət Əmirov Əhsən Dadaşovun ansamblının ifa­çılığı haqqında yazırdı: “Əhsən Dadaşovun yaratdığı xalq çalğı alətləri an­samblının repertuarı öz rəngarəngliyinə, yüksək temperament və ifa­çı­lıq texnikasına görə başqa ansambllardan fərqlənir. Sevinirəm ki, an­sambl yalnız respublikamızda deyil, onun hüdudlarından uzaqlarda da məş­­hurdur” [5, s. 73].

Göründüyü kimi, Əhsən Dadaşovun yaratdığı “Xatirə” xalq çalğı alət­lə­ri ansamblı musiqi ifaçılığımızı yeni ifaçılıq üslubu ilə zənginləş­dir­mək­lə bərabər görkəmli və parlaq ifaçıların da yetişməsində böyük əhə­miy­yət kəsb etmişdir.

Hal-hazırda bu ansambl Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Veri­liş­ləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Əhsən Dadaşov adına “Xatirə” xalq çal­ğı alətləri ansamblı adını daşıyır. 1964-cü ildən həmin ansamblda so­list kimi çalışan tanınmış tarzən, Azərbaycanın əməkdar artisti Adil Ba­ğı­rov 1976-cı ildən ansambla rəhbərlik edir. Adil müəllim ustadın ifaçılıq ir­si­nə həmişə hörmətlə yanaşır, onun ənənəsini uğurla davam etdirir.

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 

  1. Əmirov F.C. Musiqi aləmində. B.: Gənclik, 1983.
  2. Hacıbəyli Ü.Ə. Seçilmiş əsərləri. : Yazıçı, 1985.
  3. Quliyev M. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin təşəkkülü, formalaş­ma­sı və ansambllarda rolu. B.: Maarif, 1997, 222 s.
  4. Rəhmətov Ə.M. Əhməd Bakıxanov. B.: İşıq, 1977, 144 s.

 

Махмуд Алиев

Старший преподаватель Азербайджанской Национальной

Консерватории

 О роли Ахмеда Бакиханова и Ахсена Дадашова в развитии ансамбля

народных инструментов Азербайджана

РЕЗЮМЕ

В статье представлено творчество двух мастеров — Ахсана Дадашева и Ахмеда Бакиханова, которые внесли особый вклад  в развитие национальной музыки. Выделяется их роль в становлении ансамбля народных инструментов.

Ключевые слова: мугам, ансамбль, А.Бакиханов, А.Дадашев, дарамед, ренг, тесниф

 

Mahmoud Aliyev

Senior lecturer of Azerbaijanian National Conservatories

Roles Ahmed Bakikhanov and Akhsen Dadashov in development of ensemble

of national tools of Azerbaijan

SUMMARY

The article tells about the special place of the two master — Ahsan Dadashov, Ahmed Bakikhanov in the development of national music and their role in development of ensemble of national tools in Azerbaijan.

 Key words: mugham, ansambl, A.Bakikhanov, A.Dadashov, daramed, reng, tasnif

 

Rəyçilər:   

professor Rafiq Musazadə;

professor Ağasəlim Abdullayev.

Mövzuya uyğun