AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 3, 2015

 

 

Valeh RƏHİMOV

AMK –nın müəllimi

 

“Ruhül-Ərvah” guşəsinin semantik açıqlanmasi

 

Açar sözlər: “Ruhül-Ərvah”, guşə, ürfan, muğam, hədis, ayə, qəzəl, “Məsnəviyi-mənəvi”

Azərbaycanın dünya sivilizasiya xəzinəsinə bəxş etdiyi dəyərli elmi-mə­dəni və mənəvi töhfələr sırasında muğam sənəti özəlliyi ilə seçilir. Bu mükəmməl, zəngin, əsrarəngiz və yüksək zövq sahibləri üçün nəzərdə tu­tul­muş sənət Orta əsrlərdə İspaniyadan Hindistan və Çinə, Мərkəzi Asiyadan Ərəbistan yarımadasına qədər geniş coğrafi ərazidə yayıl­mış, onun ayrı-ayrı bölgə və xalqlarda dəstgah və muğamlarin müx­təlif növ və janrları, şöbə, guşə və tərkib hissələri ya­ranmışdır. Bu möcüzəli sənət əsərləri ay­rı-ayrı tarixi dövrlərə xas ictimai, iqtisadi, mənəvi, mədəni və dini cərə­yan­­lardan doğan, çeşidli dəyişik­likləri, eləcə də son iki yüzilliyin mo­dern­ləşmə və qloballaşma proses­lərinə uyğun şəkildə özünəməxsus uca­lığını, yenilməzliyini və yaşamaq hüququnu qoruyub sax­la­mışdır.

“Sorağı hələ əski Şumer dövründən süzülüb gələn şeir və muğa­ma­tımızın əks-sədasının təntənəsi qədimdə olduğu kimi çağdaş dövrümüzdə də beynəlxalq musiqi qurumlarını heyrətləndirməkdədir. 7 min il bundan öncə şairlər Bikə nənə, Enlil İsmə Dağan və musiqiçi Bida Hun qızı Hə­mə­dani ilə başlanan ədəbi musiqi irsimiz bu gün də mədəniyyət və incə­sə­nət meydanında öz diqqət, əzəmət və füsunkarlığını qoruyub saxlamaq­da­dır” (1, s. 8).

Keçən əsrin 60-cı illərində qədim İraqın Babilistan ərazisində “Zik­ku­rat-Cikkurat” (Allah məbədi) adlanan məbəddə mixi və çivi yazıları ilə həkk olunmuş üç gil silindr və yüzlərlə mürəkkəb işarələri olan gil löv­hə­lər aşkarlanıb. Bu silindrlərin üzərindəki yazıların qismən pozul­ma­sına bax­mayaraq, onların bəzilərini deşifrə etmək mümkün olmuşdur. Silindr­lə­rin birinin üzərində Bikə nənənin “poema”sında “Mahur” muğa­mının adı anılır. Qeyd edək ki, qədim şumerlər o dövrün bilgi­lərini çox qısa və lakonik şəkildə yazırdılar. Bikə nənənin “poema”sından bir nümunəni təq­dim edirik: “Çikaru restu tanak (kus) ana “Mahur” rəqsi aradı, haş hü­rü aradı, titi aradı, müzikkannı…” (1, s. 56). Göründüyü kimi poemada “Ma­­hur” muğamının adı çəkilir. Babilistanda tapılan iki gil lövhənin bi­rin­­də tənburabənzər (şək. №1) alətin (1, s. 54), digər lövhədə isə nab­­la­ya­bən­zər alətin (şək. №2) ifaçılarının (1, s. 57) şəkilləri oyulmuş­dur.

gil-lovhə

                       Şəkil №1                                                                           Şəkil №2

Şəkil №1-də qadın ifaçının qarşısında aləti diqqətlə dinləyən “it fi­qu­ru”, onun arxasında quzunu andıran heyvan fiquru cızılmışdır. Digər löv­hə­də də nabla çalan ifaçının yanında heyvan (it) fiquru oyulmuşdur. Bu şə­­kil­lərin arxa planında heyvan fiqurlarının arxasında isə “göy qurşa­ğı”­na bənzəyən qövs cızılıb. Bikə nənənin “Mahur” muğamı haqqında ver­diyi məlumat və bu gil lövhələr üzərindəki mixi yazıları Azərbaycan mu­ğa­mının “qızıl informasiyası”dır.

Dövlətimiz ikinci dəfə milli müstəqillik qazandıqdan sonra milli-mə­nə­vi, dini, İslam fəlsəfəsi və ürfani dəyərlərin açıqlanması üçün geniş im­kan­lar yaranmışdır. Azərbaycan musiqişünasları milli-mə­nə­vi sərvətimiz olan muğamlarımızın uzaq keçmişini, bu gününü və sabahını düşünərək bu unikal və xalq dühasının monumental əsərlərinin gələcəyini daha səlis və məntiqli görmək üçün səylə çalışır, tədqiqat və araşdırmalar apararaq ulu babalarımızdan bizə miras qalmış bu əlçatmaz, kamil insan təfəkkürü üçün nəzərdə tutulan, az qala qədim Əndəlusdan böyük Çinə qədər uza­nan coğrafi ərazini əhatə edən bu qədim, təsəvvüfi, ürfani, tarixi key­fiy­yət­ləri özündə ehtiva edən muğam incilərini tədqiq edə­rək yad ünsür­lər­dən, məntiqsiz elmi izahlardan təcrid edərək, gələcək nəsillərə çat­­dır­mağı özlərinin mənəvi borcu hesab edirlər.

Postsovet məkanında klassik ədəbiyyatımız kimi muğamlarımız da mür­təce imperiyanın fiziki və ideoloji təqiblərinə məruz qalırdı. Məsələn, Məhəmməd Füzulinin “Könül ta var əlində cami-mey, təsbihə əl urma, Namaz əhlinə uyma onlar ilə durma, oturma” (2, s. 142) kimi ürfani qə­zə­­li­ni sovet-kommunist ideologiyasının şəninə uyğun tərzdə açıqlayaraq 23 il Kərbalada İmam Hüseynin məqbərəsində mücavirlik (xidmətçilik) edən, ölü­mündən sonra İmam Hüseynin ayağı altında dəfn olunmasını və­siy­yət edən bir ürfan şairinə qara yaxaraq onu dinsiz, ateist şair kimi qə­­ləmə vermişlər (3, s. 13-15). Halbuki, bu ürfani beytin bətnində  ate­izm ide­ologiyası deyil, tamam başqa dəruni keyfiyyətlərə malik izah tərzi du­rur. Bu sözləri eyni ilə 1936-cı ildə bəstəkar Zakir Bağırovun Mirzə Mən­­sur Mənsurovun tar ifasından nota köçürdüyü “Dügah” dəst­ga­hı haq­qında da demək olar. Not yazısının üz vərəqini açan kimi vərə­qin aşağı hissəsində, küncdə yazılıb: “S.M.Kirovun işıqlı xatirəsinə ithaf olunur”. Eyni mətn bir qədər aşağıda rus dilində də qeyd olunur: «Посвящается светлой памяти С.М.Кирова».

Buradan çox maraqlı bir sual doğur. Görəsən bizim muğamların Ki­ro­va nə dəxli var? Amma varmış.1936-cı ildə bəstəkar Zakir Ba­ğı­rovun Mir­­zə Mənsur Mənsurovun tar ifasından “Dügah” dəstgahı nota kö­çü­rü­lür. Əgər dahi Üzeyir Hacıbəylinin ağıllı və uzaqgörən siya­səti nə­ti­cə­sin­də Mirzə Mənsur Mənsurova təklif edilib yazılmasaydı, onda bu monu­men­tal muğam dəstgahının not yazısı ərsəyə gəlməzdi. Çünki bu dəst­gah­da  “Dügah”, “Bərdaşt”, “Guşeyi Bayatı Qacar”, “Şi­kəsteyi-fars”, “Dilru­ba”, “Əraq”, “Zəngi-şütür”, “Raq” (daha doğrusu, “Rak”) kimi fars ter­min­ləri, “Ruhül-Ərvah”, “təsnif”, “Hüseyni”,  Orta Asiyada Amudər­­ya ilə Sırdərya çayları arasında ərəblərin həmin əraziyə verdikləri “Ma­və­raünnəhr” (“iki çay sahili” deməkdir) yazmaq olmazdı (3,  s. 4). Çünki Rus imperiyasının ən mürtəce siyasəti təəbəliyində olan kiçik xalqları öz kökündən, ələlxüsus Şərq kontekstindən ayırmaq idi. Əgər Ü.Ha­cıbəyli və M.Mənsurovun uzaqgörən siyasəti olmasaydı, bu gün “Dü­gah” dəst­ga­hı və onun dəyərli tərkib hissələri haqqında təsəvvürümüz olmazdı.

Ötən əsrin 70-ci illərinin sonundan başlayaraq Ulu Öndər Heydər Əli­yevin incəsənət, mədəniyyət və musiqi sahəsində apardığı uğurlu siyasi kurs bu sahələrin inkişafına güclü təkan verdi. Nəticədə Azərbay­can radi­o­sunda “Muğam radio jurnalı”, Az.TV-də “Məktəblilərin mu­si­qi” klubu və “Xalq musiqi xəzinəsi” və s. kimi maarrifləndirici veri­lişlərin fəa­liy­yət göstərməsinə səbəb oldu. Bu uğurlu siyasi kursun da­vamı kimi Hey­dər Əliyev fondunun prezidenti YUNESKO və İSESKO-nun xoşmə­ram­lı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliye­vanın mədə­niyyət və incəsənət sahəsində apardığı beynəlxalq siyasətin nəticəsində Azər­baycan xalçaları, Novruz bayramı, tar ifaçılığı sənəti YUNESKO-nun qeyri-maddi abidə­lə­ri siyahısına daxil olmuşdur. Azərbycan muğamları da həmin qurum tərə­findən “Bəşəriyyətin şah əsərləri” siyahısına daxil edilmişdir. Bu baxım­dan bugünkü mövcud siya­si durum muğam şöbə-guşə adlarının tarixi el­mi-semantik təsəvvüf və ürfani baxımdan şərhi üçün geniş imkanlar açır. Postsovet məkanında rus imperiya rejimi İslami də­yər­lərə mənfi münasi­bət bəslədiyindən İslam dini ilə bağlı bir çox sahə­lə­rin – elmi-fəlsəfi açıq­­­lan­masına müəyyən qadağalar və məhdudiyyətlər qo­yurdu. Lakin Ulu Öndər Heydər Əliyev cənablarının gərgin, uzaqgörən və yorulmaz əmə­yi sayəsində dövlətimiz mütəqillik qazandıqdan sonra milli-mənəvi də­yərlərimizə, tarixi keçmişi­mizə münasibət əsaslı surətdə dəyişmişdir. Bu məqsədlə Azərbaycan dəstgahlarında dini-təsəvvüfi və ürfani əhəmiy­yət kəsb edən “Ruhül-Ərvah” guşəsinin semantik baxımdan acıqlanması muğam sənəti, muğamşünaslıq və tədris üçün aktualdır.

Qədim zamanlardan başlayaraq çağdaş dövrümüzdə də muğam dəst­gah­larının tərkibində məkan, say, təbiət hadisələrinin təqlidi kimi musi­qinin proqramlılığına, elecə də İslam dəyərlərinə istinad edən muğam, şöbə və guşələrinin olması və bu əhəmiyyətli guşələrin semantik açıqlan­ması muğam elmi, sənəti, tədrisi üçün lazımi faktorlardan biridir. Buna görə də bilavasitə ilahiyyatla əlaqəli olan “Ruhül-Ərvah” guşəsinin elmi ür­fani izahı böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Ruhül-Ərvah” guşəsi bu günə qədər istər islam fəlsəfəsi, istərsə də ürfani baxımdan lazımi qədər işıq­landırılmamışdır. Bu guşə ifa baxımından çox kiçik və epizodik xarak­ter daşıyır, elmi mənbələrdə onun adı demək olar ki, tam açıqlanmır.

Əsas məqsəd “Ruhül-Ərvah” guşəsinin elmi, təsəvvüfi və ürfani açıq­lan­masını vermək, muğam dəstgahlarında tutduğu mövqeyi dəqiq və sə­hih araşdırmaq, onun poetik mətnə malik olub olmamasını tədqiq et­mək, adı çəkilən dəstgahlarda nə kimi funksional əhəmiyyətə malik ol­ma­sını aydınlaşdırmaqdır.

“Ruhül-Ərvah” guşəsi “Ruh” istilahı ilə başlandığından ilk növbədə “ruh” məsələsi açıqlanmalıdır. Qurani Kərimin “Əl-İsra” (gecə vaxtı seyr) və ya “Bəni-İsrail” (İsrail oğulları) surəsinin 85-ci ayəsində yazıl­mış­dır: “(Ya Məhəmməd) səndən ruh (ruhun mahiyyəti və onun key­fiy­yəti) haqqında soruşsalar, De ki, “Ruh” Rəbbimin əmrindəndir. (Allahın əmri ilə yaradılmışdır). Sizə (bu barədə) yalnız cüzi bir bilik verilmişdir” (4, s. 295). Biz Allah Təalanın Məhəmməd Peyğəmbərə bu gözəl kəlamı göndərməsinə heç bir müdaxilə etməyəcəyik. Sadəcə olaraq “ruh” istilahı ilə bağlı bəzi problemlərə aydınlıq gətirməyə çalışacağıq.

 Bir halda ki, “Dügah”, “Bayatı Qacar”, “Şur” (bəzən də “Zabul-se­gah”) və İran dəstgahlarında “Ruhül-Ərvah” adlı guşənin adı çəkilirsə, biz hər cür vasitələrdən (İslam fəlsəfəsi, ürfan və ürfani qəzəllərdən) is­ti­fa­də edə­rək bu guşənin semantikasını açıqlamağa çalışacağıq. Bu məq­sədlə İma­dəd­din Nəsimi, Mövlanə Cəlaləddin Rumi, Məhəmməd Füzuli, Se­yid Əzim Şirvani və bir çox Şərq mütəfəkkir filosoflarının (Əbu Hə­mid Əl-Qə­zali, Mahmud Şəbüstəri və b.) əsərlərindəki din, şəriət, təriqət, İslam fəlsəfəsi, ürfandan istifadə edərək bu mürəkkəb və indiyədək araş­dı­rılmayan termini açıqlamaq qərarına gəldik. İslam fəlsəfəsi, yəni təsəv­vüf el­mi bir çox dini-islami məsələlərə aydınlıq gətirə bilir.

İslam dininin dəruni fəlsəfəsindən çıxış edən təsəvvüf nədir? Təsəvvüf İs­lam ehkamlarından doğmuş bir elmdir ki, sonralar o, İslam fəlsəfəsi ad­landırılıb. Müxtəlif zamanlarda bir sıra mütəfəkkirlər təsəvvüfə fərqli tə­rif­lər vermişlər. Məsələn, Mövlanə xadimi təsəvvüfün tərifini belə ver­miş­dir: “Təsəvvüf elə bir elmdir ki, batil onun nə önünə keçə bilir, nə də ar­­xasından daxil ola bilir, nə də önündə bir əzginlik, çətinlik,  nə də so­nun­da. Bütün alimlərin elm, hakimlərin, filosofların hikməti bir araya gəlib onun quruluşundakı hər hansı bir şeyi öz xeyirlərinə dəyişdirmək istə­sə­lər süvərlərindən, nəqşələrindən birini pozmaq istəsələr və ondan xeyir­li­si­ni yerinə qoymağı arzu etsələr, gerçəkdən bu arzu və istəklərinə yol ta­pa bilməzlər. Çünki təsəvvüf nübüvvət qəndilindən alınmış bir nurdur. Pey­ğəmbərlikdən irəli və vacibi işıq alınacaq bir nur yoxdur” (3, s. 11).

Osman Nuri Topbaş isə yazır: “Təsəvvüf – sülhü olmayan bir cəngdir. Təsəvvüf – ixlasdır. Təsəvvüf – istiqamətdir. Allahın kitabına, Pey­ğəm­bər sünnəsinə möhkəm bağlanmaqdır. Təsəvvüf – riza (1. razılıq, məm­nunluq, razı; 2. qane olma) və təslimiyyətdir. Təsəvvüf – zöhddür, təq­va­dır və əxlaqlı yaşam tərzidir. Təsəvvüf – gözəl əxlaq və ədəbdir. Tə­səv­vüf – nəfs təzkiyyəsi və qəlb təsfiyyəsidir (saflaşdırma, durulaş­dır­ma)” (6, s. 35, 36, 39).

Təsəvvüf sözünün kökü haradan gəlir?

“İslam təsəvvüfü” kitabının müəllifi professor, doktor Süleyman Atəş he­­sab edir ki, “sufi” sözünün “suf” sözündən törənməsi ən doğru müla­hi­zə­dir. “Suf”un nisbəti, yəni oxşarı “sufi”dir. Ərəblər köynək geyənə “təqəssümə” dedikləri kimi “suf” yəni yun parçadan paltar – xirqə ge­yə­nə də “təsəvvüfə” deyirlər. Bəzi alimlərin yazdıqlarına görə isə sufilərə bu adın verilməsinin səbəbi onların suf- qoyun dərisindən paltar gey­mə­lə­ridir. Onların bu geyimi qəbul etmələrininin səbəbi də dəyərdə ucuz ol­ma­sı, digər geyimlərdən daha pak və halallığıdır ki, belə geyim insanlığı tə­vazökarlığa daha çox yaxınlaşdırır. Əvvəl zamanlardan bəri də pey­ğəm­bər geyimidir. Altıbarmaq ləqəbli Məhəmməd ibn Məhəmməd Cığır­çı­zadə özünün “Məaricün-Nübüvvəti Məhəmmədiyyə” və yaxud “Şəma­i­li-fütuvvəti Əhmədiyyə” adlı kitabında Məhəmməd əleyhissalam doğulduqdan sonra məhz “suf”a sarıldığını qeyd etmişdir (5, s.12). Tə­səv­vüfün kökü suf kəlməsindən alınmışdır. Ərəblərdə qəmiz — köynək geyən üçün necə ki, təqəmmasə — köynək geydi deyilirsə, suf — yun xirqə geyənlər isə təsəvvüfə — yəni yun xirqə geydi adlanır. Bu görüşü mənim-səyən ən tanınmış şərhçılər Şeyx Mustafa Əbdürrəzaq, doktor Zəki Mü­ba­rək və şərqşünas Morqoliyotdur (5.s.21).”Suf”un feli məsdəri “təsəv­vüf”, ismi faili isə “mütəsəvvüf”dür. Dil baxımından doğru olan bu görüş məna etibarı ilə də doğrudur. Çünki ilk sufilər yumşaq və gözəl görünən şeylər geyinməkdən çəkinmiş, sadəcə vücudlarını örtəcək qıldan və qaba yundan toxunmuş paltar geyərmişlər. Həzrət Məhəmməd Peyğəmbər sa­la­vatullah və İsa peyğəmdər də həmişə suf – yəni yun paltar geyinərdi. Al­lah onlardan razı olsun!

Bəzi termin və istilahların mənşəyini açıqlamaqdan ötrü İslam təsəv­vüfü və bu elm ilə bağlı Əl-Qəzali, Mövlanə Cəlaləddin Rumi, Nəsimi, Füzuli, S.Ə.Şirvani kimi ürfan və mütəsəvvüf şairlərin qəzəl və beyt­lə­rin­dən istifadə edərək məqsədimizə nail olmağa çalışacağıq.

Sözügedən maraqlı və semantikası, mənşəyi açıqlanmağa möhtac olan əhəmiyyətli guşələrdən biri çağdaş dövrümüzdə “Dügah”, “Bayatı-Qa­car” və “Şur” dəstgahlarında rast gələn “Ruhül-Ərvah” guşəsidir. Əv­və­la, onu deyək ki, ədəbi mənbələrdə “Ruhül-Ərvah” guşəsi haqqında ilk açıqlamanı hörmətli dinşünas, əruzşünas, filoloq-alim Ramiz Faseh Paşa­za­dənin “Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi” kitabında alı­rıq (6, s. 125-126). Əyani musiqi nümunəsi kimi isə 1906-cı ildə is­teh­sal olunmuş Şəkili Ələsgərin “Ruhül-Ərvah” qrammofon valıdır. (I üz. “Bu gecə ayə baxıb”; N 15354. 4775); (II üz. “Ruhül-Ərvah”; 15354. 4776. Alesker Abdullayev).

Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, “Ruhül-Ərvah” ancaq Azərbaycan və İran muğamında mövcuddur və ona başqa Orta Asiya və Şərq xalq­la­rı­nın musiqisində rast gəlinmir. Mövlanə Cəlaləddin Rumi öz “Məsnəviyi-mənəvi”sində belə deyir:

Ruh bəəqləsto bə el məst yar.

Ruhra batazio tor ke çe kar  (5, s. 8).

Açması belədir ki, ruh ki, var əsl ilahiyyat aləminin məhsuludur. O, əql və elmlə yardır. Onun ərəb və türklə nə işi var, yəni ruhun dil bilib yalnız lüğət vasitəsilə olan zahiri təhlillə nə işi var?

“Ruhül-Ərvah” ədəbi mənbə və risalələrdə

Qeyd: “Ruhül-Ərvah”a termin kimi sufiməzhəb, alimməqam və şair təbiətli Şeyx Əhməd Səməaninin 140 səhifəlik Ruhül-Ərvah adlı kita­bın­da rast gəlirik (əsl soyadı – Şəhabəddin Əbülqasim Əhməd bin Əbdül­mü­zəf­fər Mənsuri Səməanidir). O, yüksək mənsəbli məşhur Səməanilər nəslinin bariz nümayəndəsidir (Hicri qəməri 487-534. Miladi 1109-1156-cı il).

“Ruhül-Ərvah” terminini açıqlamaqdan ötrü ədəbi mənbələrə, o cüm­lə­dən, Seyid İmadəddin Nəsimi, Mövlanə Cəlaləddin Rumi və s. əsər­lə­rin­dən habelə, Qurani-Kərimdən təlmih (işarə vasitəsilə söyləmə) (8, s. 611) müəyyən ayələri mütəşabihat (yəni bənzətmədən ibarət) (8, s. 442) və qiyas (yəni müqayisə) (8, s. 126) adlanan üsuldan istifadə edərək qə­na­ətlərimizi əsaslandırmağa çalışacağıq.

S.İ.Nəsimidən nümunələr.

Ey saçın “vəlleyl iza yəğşa” yüzündür, “vəzzüha”,

“Yavüsin” Şənində münzəl, həm bəyanın “tavu ha” (9, s. 36).

Nəsimi bu beytdə Quran ayələrindən istifadə etmişdir. Yeri gəlmişkən “beyt” lüğəvi mənada “ev” deməkdir. Əruz vəznli şeirin iki misradan ibarət olan bir parçasına da beyt deyilir. Lüğəvi mənada ərəbcə misra qapının bir layına deyilir. Keçmişdə hər bir qapı da iki laydan ibarət olduğu, eləcədə şeirin hər hansı beytinin 2 misradan ibarət olduğunu nəzərə alaraq ona da beyt deyilirdi. Nəsimi bu beytdə Quranın 92-ci “Əl-leyl” (gecə) (4, s. 633); “Əz zuha” (səhər və ya səhər işığı) (4, s. 635); 36-cı “Yasin” (4, s. 435); 20-ci “Taha” (4, s. 285) surələrinin ilk ayələrinin hər birindən təşbeh (müqayisə və bənzətmə) kimi istifadə edir. Qeyd olunduğu kimi “Taha” – 20-ci; “Yasin” isə 36-cı surələrin ibarət olduqları həriflərin adlarından məharətlə istifadə etmişdir. Belə ki, “Yasin” – “Ya və ya ey” xitabından, “Taha” isə “Ta və ha” adlı iki hərf­dən ibarətdir. Qurani-Kərim təfsirçilərinin yazdıqlarına görə “ta və ha” hər ikisi Məhəmməd Əleyhissəlamın sifətlərindən biri olub, “Ta” – “ey həqqə talib olan”, “ha” isə “xalqı hidayətedici Peyğəmbər” — deməkdir. Eləcə də “Yasin” – “Ey seyyid əl mürsəlin”, yəni “ey peyğəmbərlik elçi­liyinə göndərilmişlərin ağası!” deməkdir ki, bu da Məhəmməd Peyğəm­bərə işarədir. Çünki “Yasin” və “Taha” Məhəmməd Əleyhissəlamın göydə yazılan yeddi adından ikisidir. Quranın 92-ci surəsində deyilir: “And olsun gecəyə ki, öz qaranlığı ilə aləmi bürüyür”.  91-ci “Əş-Şəms” (Günəş) və 93-cü “Əz Zuha” (səhər və ya səhər işığı) surələrində “And olsun günəşə və qalxdığı vaxt saçdığı ən parlaq və ən gur işığa” deyilir ki, bu da zöhr, yəni günorta namazının qılındığı vaxta işarədir. Nəsimi də bu surələrin hər birini Məhəmməd Əleyhissəlamın bədəninin bir üzvünə və ya peyğəmbərdə olan bir nişan və əlamətə bənzədərək deyir: “Ey saçın, And olsun o gecəyə ki, o öz qaranlığı ilə aləmi bürüyür” ayəsinin nişanəsi olan peyğəmbər, sənin şənində Allah-Təaladan “Yasin” surəsi, səni aləmə həqiqi olaraq bəyan etmək, yəni bildirmək və tanıtdırmaq üçün “Taha” surəsi endirilmişdir”. Eyni zamanda “Yasin” surəsi Qurani-Kərimin seyyidi, yəni ağası və qəlbi (mərkəzi) sayılır. İmadəddin Nəsi­minin bu beytini diqqətlə izlədikdə burada İslam Peyğəmbərin adının birbaşa çəkilmədiyinin şahidi oluruq. Lakin təlmih – işarə və mütəşabihat bənzətmə və müqayisə yolu ilə 91, 92, 93, 20 və 36-cı surələrin Mə­həm­məd peyğəmbərə aid edildiyini görürük.

“Yasin” surəsinin bir hikməti də budur ki, “sin” hərfi böyük Əbcəd (Əbcədi Kəbir) hesabilə 60 rəqəmini bildirir. Məhz buna görə də “Yasin” kəlməsinin bir mənası da “ey 60 yaşlı kişi” deməkdir. Çünki hicri tarixi­nin 8-ci, miladi tarixinin 629-cu ilinin şəban ayında peyğəmbər Əleyhis­sə­lam 60 yaşında olanda Məkkə sülh yolu ilə fəth olunmuş və buna görə dəİslam dini tam və qəti qələbə çalmışdır. Bunun üçün də Məhəmməd peyğəmbərə “Cənabi-həqq” tərəfindən “Yasin”, yəni “Ey 60 yaşlı kişi” və ya “Ey 60 yaşlı insan” deyə müraciət olunmuşdur.Elə bu səbəbdən Qu­rani-Kərimin 1992-ci ildə azərbaycan dilində yazılmış nüs­xə­sində Yasin xitabının altında mötərizədə“Ya Məhəmməd”ifadəsi qeyd olun­muş­dur. Bu bir daha sübut edir ki, Yasin xitabı təlmih vasitəsi ilə birbaşa Məhəmməd peyğəmbərə nisbət olunmuşdur.“Yasin” surəsindəki “sin” hərfinin ifadə etdiyi rəqəmin hikmətlərindəndir ki, “Yasin” surəsi “sin” hərfinin zahiri və batini məna­larına görə “Quranın seyyidi” adlanır. Necə ki, Məhəmməd peyğəmbər həm ruhani, həm də cismani cəhətdən Pey­ğəm­bər, eləcə də bütün yaranmışların seyyidi, əşrəfi,şərəflisi və fəzilətlisi sayılır.

Nəsimidən daha bir beyt nümunəsi:

Sən sən ol nuri ki Adəm beynə mauttin ikən,

Ol zaman əbna qılırdın, cümləyə sənsən bəna (9, s. 37).

Şair bu beytdə əsasən, 2 hədisə istinad etmişdir. “Nur” haqqında deyi­lən  hədisi bundan əvvəlki beytdə izah etdik. Digər hədis isə “Adəm bəy­nə mauttin” hədisidir ki, şair bu hədisə işarə edir. Nəsimi bu hədisi həmin qəzəlində başqa beytlərdə (məsələn,  həmin qəzəlin 11-ci) və eləcə də yaradıcılığında Adəm peyğəmbərə aid olan bu hədisi tez-tez zikr edir. Bu hədisdə Məhəmməd Əleyhissəlam demişdir: “Adəm su ilə palçıq arasında olduğu zaman mən peyğəmbər idim” (12, s. 25). “Beynə maut­tin” ifadəsi su ilə palçıqarası deməkdir. Bu hədisin zahiri tərcüməsidir. Lakin batini mənada bu belə deyil. Ona görə də torpağa su qatıldıqdan sonra torpaq palçıq halına gəlir. Əgər bu hədis zahiri mənada tərcümə olunsaydı o zaman hədis gərək belə olaydı. “Adəm bəynə mau turab” yəni “Adəm su ilə torpaq arasında olduğu zaman mən peyğəmbər idim”. İndiki hədis “Adəm bəynə mauttin” şəklindədir, o zaman qəti şəkildə demək lazımdır ki, əsl həqiqi mənada bu hədisdə ifadə olunan “mauttin” su ilə palçıq ifadəsi zahiri lüğəvi mənada deyil batini və fəlsəfi məna­dadır. Çünki yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz mütəsəvvüf alim və şairlə­rin qənaətinə görə “ma”- yəni “su”dan məqsəd və murad ruh, “tin”dən isə “cisim” və ya bədəndir. Mövlanə Cəlaləddin Ruminin “Məsnəviyi-mənəvisini” şərh edən türk filoloq-dinşünas bir beytin şərhində bu fikirləri təsdiq edərək su və palçıq məsələsinə aydınlıq gətirir.

M.C.Ruminin beyti belədir:

Ey to dər gəştiyi-tən rəfti bekab

Abra didi, nigər bər abi-ab. (8, s. 365)

Tərcümə: “Ey ki, sən bədən yuxusunda yuxuya getmisən, suyu gör­dun? Pəs suyun suyuna nəzər et”. Burada C.Rumi suyun suyu dedikdə ruhu, daha doğrusu, mütləq ruhu nəzərdə tutur. Necə ki, canimütləq (ruhi yeynami) insan və bütün canlıları hərəkətə gətirir, su da bütün həyatı özünün bir qətrəsi ilə cana gətirir. Çünki həyat ərəb sözündən olub, “can­lılar” deməkdir, o cümlədən, “abi-həyat” (dirilik suyu) “çeşmeyi-heyvan” (dirilik bulağı) da bu sözdəndir. Necə ki, Nəsimi bir qəzəlində deyir:

Könlümün viranəsində gənci-pünhan bulmuşam,

Olmuşam ol mahə qurban, yüz dilü can bulmuşam.

Xizr əgər zülmatə vardı, istədi abi-həyat,

Mən dodağın çeşməsində abi-heyvan bulmuşam. (9, s. 146)

“Su”yun özünün hərəkətinə, axarlığına, həyatbəxşliyinə əsl səbəb olan “ilahi varlığa” İslam fəlsəfəsində və ürfanda Ruminin beytində qeyd olunduğu kimi “suyun suyu” deyilmişdir. Burada nəticə əldə edərək “sən sən ol nuri ki, Adəm bəynə mauttin ikən” misrasındakı, adəm “su” ilə “palçıq” arasında olan zaman hədisindəki ifadələr Adəm Əleyhissəlamın cism və ruhu deməkdir. Nəsimi adı gedən beytdə demək istəyir ki, “Ya Məhəmməd Əleyhissəlam, Adəm Əleyhissəlam dünyada yox ikən, hələ cismani varlıqlar yaranmamışdan əvvəl sən ruhani olaraq Allahın Cəbərut (əzəmət) və lahut (ilahiyyat) aləmlərində var olmusan və bu varlığınla da digər cismani və ruhani varlıqların yaranmasına “səbəb və vasitəçi” olmusan.

Rumi bir beytində belə deyir:

Ben gərəm sirr aləmi binəm nihan,

Adəmü Həvva nə rəsti əz-cahan. (10, s. 211)

Rumi burada Məhəmməd Əleyhissəlamın dilindən deyir. “Mən sirrə nəzər edirəm və gizli aləmi aşkar gördüm, hələ Adəm və Həvva dünyada yaranmamışdan qabaq, mən Allahın sirrinə, yəni zatən birlik mərtəbəsi sayılan əbədiyyət mərtəbəsinə nəzər edib, Allahın hikmət dolu, gizli aləmini aşkar görürdüm”. Bu haqda mühüm bir tarixi rəvayət də var. Bütün din tarixçilərinin yazdıqlarına görə eləki, Allah-Təala Həzrət Adəmin cəsədini yapdı və onun bədəninə ruh üfürdü, o zaman o cana gəlib gözünü ilk dəfə açanda göyə nəzər etdi və gördü göydə yazılıb: “La ilahə illəllah, Muhəmmədən rəsulullah” və Adəm ərz etdi: “Ey Allah, sən hələ məndən bir bəşər yaratmamışkən bu Məhəmməd kimdir ki, onun adını göydə yazmısan? Allah-Təala cavab verib buyurdu: “Bu Məhəm­məd o kəsdir ki, cismən sənin övladından gəlib, sonuncu peyğəmbər olacaq, lakin ruhən, mənən sən onun ruhunun və nurunun səbəbinə yaranmısan və göydə gördüyün nur da onun nurudur. Adəm ərz etdi: “Ey Allah, o nuru mənə də göstər ki, məndə də o nurdan bir işarə olsun”. Allah-təala buyurdu: “Ey Adəm şəhadət barmağını qaldır”. Elə ki, Adəm şəhadət barmağını qaldırdı, Allah-təala Məhəmməd Əleyhissəlamın nu­ru­nu onun şəhadət barmağında həkk elədi (12, s. 27). Rumi “Məsnəviyi-mənəvisində” bir beytdə deyir:

Gərbe surət mən ze Adəm zadeəm,

Pəs be məni cəddi-cədd oftadeəm (10, s. 401).

Yəni baxmayaraq ki, mən surətən (cismən) Adəmdən doğulmuşam, la­kin ruhən və mənən mən babanın babası düşmüşəm (gəlmişəm, yaran­mı­şam). Çünki “oftadən” sözü fars dilində düşmək deməkdir. Burada qeyd et­mək lazımdır ki, Adəm ə.m bizim cismani babamız olduğu üçün ona “Əbül-Əşbah” yəni “cism” və “cəsəd atası” Məhəmməd əleyhis­səlam isə “Əbül-Ərvah”, yəni “ruhlar atası” deyilir və buna görə də  Məhəmməd əleyhissəlam “mən babanın babası gəlmişəm” deyir.

Daha bir beytini Səmaanilər nəslinin ən bariz nümayəndəsi Şeyx Mə­həm­məd Səməaninin (t.h.q 487 – öl. H.q 534) “Ruhül-Ərvah” risaləsinin (ri­salə bütünlüklə Məhəmməd sələvatullaha ithaf olunmuşdur) 26-cı səhi­fə­sindəki yazı ilə müqayisə edirik (14, s. 26). S.İ.Nəsiminin 31 beytlik qəzəlinin 1-ci beytində deyilir:

Ey saçın vəlleyl iza yəğşa, yüzündür vəzzüha,

Yavusin şəninlə münzəl həm bəyanun tavu ha. (12, s. 16)

Bu beytdə əvvəl izah etdiyimiz kimi Nəsimi adı çəkilən surələrin hər birini Məhəmməd Əleyhissəlamın bir üzvünə bənzədərək, Məhəmməd Peyğəmbər saçının qaralığını “Əl-Leyl”surəsindəki aləmi bürüyən gecə­nin qaranlığına, Məhəmməd Füzulinin

“Çıxdı bir gün ki ziyasında təmamiyyi-rüsul

Oldu məhv öylə ki, xurşidi ziyasında “Süha” (13, s. 55)

beytində Qurani-Kərimin 10-cu “Əl Yunis” surəsinin 5-ci ayəsinə əsas­lanaraq Məhəmməd əleyhissəlamı günəşə, onun üzünün nurunu isə günəşin ziyasına bənzədir. (4, s. 175). Göründüyü kimi Nəsiminin adı gedən qəzəlinin 1-ci beytində Məhəmməd Peyğəmbərin saçının qaralığı aləmi bürüyən gecənin qaranlığına, Məhəmməd Əleyhissəlam günəşə, üzünün nuru günəşin ziyasına, özü isə əsl həqiqi dürrə bənzədilir. Şeyx Əhməd Səməani isə “Ruhül-Ərvah” risaləsində Məhəmməd peyğəmbərə təşbeh (bənzətmə) yolu ilə bənzətmələrin hamısını təkzib edir və deyir: “Ya Məhəmməd əleyhissəlam, o ki, sənin gözəlliyini nərgiz gülünə, qaş­la­rını kamana, saçlarının qaralığını gecənin qaralığına, səni günəşə, üzü­nün nurunu günəşin ziyasına, kipriklərini oxa, qəddini sipərə, qamətini sər­vi xuramana bənzədir, o adam vəsf etmək baxımından qüsurludur. İn­diyə qədər görən və ya baxan nərgiz gülü kim görüb? Sənin qaşlarını ka­mana oxşadan kəs nadandır. Oxu kiprik olan kamanı kim görüb? Sənin saçlarının qaralığını gecənin qaralığına bənzədən kəs cahildir. Kim ürək açan, ürək oxşayan gecə görüb? Və ya kim insanı şövqə gətirən qaranlıq görüb? Ya Məhəmməd əleyhissəlam! Sənin kipriklərini oxa bənzədən böyük xəta edib, çünki qan içən oxu kim görüb? Yəni ürəkdən qida alan oxu görən varmı? O kəs ki, sənin qəddini sipərə, yəni hündür çəpərə ox­şa­dıb, o adam düşüncəsizlik edib. Bu cür sərvi-xuramanı, yəni yeriyən sərvi kim görüb? O adam ki, sənin üzünü aya oxşatdı, səhv elədi, çünki sənin üzün kimi ayı asimanda, göydə kim görüb? Bu etdiyimiz müqayisə və əvvəlki beytlərin təhlili sübut edir ki, “Ruhül-Ərvah” ifadəsi Mə­həm­məd peyğəmbərə nisbət edilir. Nəticə olaraq Allahın Məhəmməd pey­ğəmbər haqqında dediyi “Əvvəla ma xələqallahu ərruh”, yəni Allah təala o şeyi əvvəl xəlq etdi, o ruh idi. Bu da Məhəmməd Əleyhissəlamın ruhu idi və digər ruhlara həyat bəxş edib onların yaranmasına səbəb olduğu üçün Məhəmməd Əleyhissəlamın bir ləqəbi “Ruhül-Ərvah”, yəni “ruhlar ru­hu”, künyəsi isə “Əbül-Ərvah”, yəni “ruhlar atası”dır. Məhəmməd Pey­ğəm­bərin nuru və ruhu ilk yaran­mış ruhdur. Necə ki, Allah-təala Məhəm­məd peyğəmbərə aid bir hədisi qüd­sidə buyurmuşdur: “Küntü kənzən məx­fiyyən, fə ibübitə inna ərəfə, qəbzətə, qəzzəhu min nuri fə qalət ləha koni həbibi Məhəmməd əcəm səbatullah təala zalikə nuri səbəynə əlfa sənətə, fə xələqə min nurə təsbihə ərvahəl-ənbiya” (5, s. 107). Yəni “mən gizli bir xəzinə idim, pəs istədim ki, tanınım, bilinim öz zatımdan bir od parçası götürüb, o od parçasından onun nurunu yaratdım və sonra Allah təala həmin nura dedi: sən mənim istəklim və məhəbbət bəsləyib sev­di­yim Məhəmməd əleyhis­sə­lamın nuru ol” və Allah-təalanın təshində de­yi­lir ki, bu nur bütün nur­lar­dan 70 min il qabaqdan yaradılmış və o nurdan cəmi peyğəmbərlərin nurlarını təsbih xəlq etdim.

Beləliklə, nəticə olaraq son gəldiyimiz qərara əsasən, deməliyik ki, “Ruhül-Ərvah” Məhəmməd peyğəmbərə aid olub, Məhəmməd əleyhis­səlamın ləqəbidir. Musiqimizdə də “Ruhül-Ərvah” mahiyyət etibarı ilə dini xarakterli muğam guşəsidir.

 

ƏDƏBİYYAT:

  1. Tariyel Azərtürk. Muğam – Şumer türkünün milli mənəvi sər­və­ti­dir. ABŞ: SİETL, Tarıyel Və­li-Əli korporasiyası, 2001, 62 s.
  2. Füzuli qəzəllərinin şərhi. 1-ci cild Hacı Ələmdar Mahir. 541 s.
  3. Hacı Ələmdar Mahir. Mənim tanidigim Füzuli. B.: Nurlan, 2009, 283 s.
  4. Qurani-Kərim. B.: Azərnəşr, 1992, 710 s.
  5. Faseh M. Füzuli seirində təsəvvüfi qaynaqlar. B.: Elm, 2000, 255 s.
  6. Osman Nuri Topbaş. İmandan Ehsana. B.: İpəkyolu, 2009, 576 s.
  7. Faseh R. Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi. B.: Çıraq, 2004, 144 s.
  8. Ərəb və Fars sözləri lüğəti. (Azərbaycan klassik ədəbiyyatını oxu­maq üçün). Tərtibçilər: Abdullayev B.T., Orucov Ə.Ə., Şirvani Y.Z. B.: Yazıçı, 1985, 1040 s.
  9. Nəsimi İ. Əsərləri. 3 cilddə, I c. B.: Elm, 1973, 572 s.
  10. Rumi M.C. Məsnəviyi-Mənəvi. 3-cü dəftər, 6-cı dəftər, 8-ci dəftər.
  11. Nəsimi İ. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə, III c. B.: Elm. 367 s.
  12. Faseh R. Seyid İmadəddin Nəsiminin seçilmiş bəzi şeirlərinin şərhi. B.: Şərq-Qərb, 391 s.
  13. Araslı H. Füzuli qəzəlləri. I c. B.: Azərbaycan SSR Elmlər Akade­mi­ya­­­sı­nın nəşriyyatı, 1958, 465 s.
  14. Şeyx Əhməd Səməani. Ruhül-Ərvah. Tehran: Zərrin, 2003, 140 s.

 

Валех РАГИМОВ

Преподаватель АНК

О  СЕМАНТИКЕ  МУГАМНОГО ГЮШЕ

«РУХУЛЬ-ЭРВАХ»

Резюме

Автор статьи  излагает свои соображения по поводу просхождения  мугамного гюше «Рухуль-Эрвах». Апеллируя  к Кораническим аятам, к достоверным хадисам, к трактату С.А.Самаани «Рухуль-Эрвах»,  к месневи Дж.Руми «Месневиййуль-меневи», к бейтам газелей И.Несими, М.Фюзули, автор пытается раскрыть духово-религиозное значение данного напева.

Ключевые слова: «Рухуль-Эрвах», гюше, ирфан, мугам, хадис, айат, гезел, «месневийи – меневи»

Valeh RAHIMOV

Lecture of ANC

THE SEMANTIC EXPLANATION OF THE NOOK

“RUHUL-ARVAH”

Summary

The author of the the article deals with the scientific-mystical explanation of this valuable nook which is necessary and significant for mugam art at the article named after the semantic explanation of the nook “Ruhul-Arvah”. For explaining this term, the author of the article Valeh Rahimov appeals to the interesting references, also, versicles from Koran, exact hadiths, Sh.A.Samaani`s “Ruhul-Arvah” letter, C.Rumi`s “Masnaviyi-manavi”, S.I.Nasimi`s, M.Fizuli`s ghazals and gets the interesting results.

Key words: “Ruhul-Arvah”, nook, ürfan, muqham, hadis, aya, qazal, Masnaviyi-Manavi.

  

Rəyçilər:

sənətşünaslıq doktoru, professor Faiq Çələbiyev,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Vərağa Almasov.

Mövzuya uyğun