AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 3, 2015

 

 

Sevda MƏMMƏDOVA

AMK-nın müəllimi

 

Pedalizasiyanın ümumi məsələləri haqqında

 

Açar sözlər: fortepiano, pedal, ifaçılıq, eşitmə, səsin gücləndirilməsi, ifa ustalığı

Bir sıra nəşr olunmuş tədqiqatlara baxmayaraq, fortepianoda pedaliza­siya məsələləri metodiki əsərlərdə kifayət qədər tədqiq olunmayıb. Bir çox ifaçı-pianoçular pedalizasiyadan istifadənin ən yüksək numunələrini nümayiş etdiriblər. Lakin pedaqoji sahədə bu mürəkkəb sənətin tədris prosesini ardıcıl qurmağı hələ də öyrənilməyib. Fortepiano pedaqogika­sının nailiyyətlərini bu alətdə tədris edənlərin geniş kütləsi arasında yay­maq bütün pianoçu müəllimlərin vəzifəsidir. Müəllimlər tələb olunan hazırlığa malik olsalar da onların çoxu pedalizasiya məsələlərində “silahsız” və zəifdir. Mu­si­qi əsərlərinin bədii ifasında pedalizasiya nəhəng məna daşısa da metodiki ədə­biy­yat­da əhəmiyyətsiz yer tutaraq zəif işıqlandırılıb və az tədqiq olunub.

Musiqi texnikumlarına, pedaqoji ali təhsill müəssisələrinə və hətta, Kon­sevatoriyaya qəbul imtahanlarında çox zaman belə bir hadisə ilə qarşılaşırıq: tələbənin yaxşı ifası səliqəsiz pedalizasiya, pedaldan isti­fa­də etmə bacarığının olmaması və ya da onun az istifadəsi nəticəsində səslənmədə uduzur. Royalın quru səslənməsinin qarşısın yalnz pedaldan uğurla istifadə etməklə almaq olar.

Pedalizasiya pianoçunun fərdi zöv­­qünü, temperamentini nümayiş etdirir. Pedalizasiya ustalığını tərbiyə etmək və ifadə vasitələrin zən­ginliyinə, əsərin səslənmə məqsədinə incə uyğun­laş­dırmaq olar.

Yada salmaq artıq olardı ki, pedalizasiya – fortepiano ifaçılığının əsas tər­kib hissələrindən biridir. Çünki ancaq pedalın köməkliyi ilə tələb olunan tək­rarolunmaz və gözəl səslənmə əldə etmək mümkündür. Anton Rubinşteyn qeyd edirdi ki, fortepiano ifaçılığı sənətinin dörddə üç hissəsini yaxşı pedalizasiya təşkil edir. Bu səbəbdən, qeyd etməliyik ki, müasir dövrdə pianoçu tələbələrin pedaldan istifadə bacarıqları çox zəifdir və onların bu səviyyəni yüksəltməsi lazmdır.

Pedalizasiyanın əsasını təşkil edən üç səbəb üzərində diqqətimizi cəmləməyi lazım bilirik. Ən əvvəl pedalın “ağılnan” istifadə olunma­ma­­sını, diqqətsizliyi qeyd etməliyik. Pedalın istifadə edilməsi əsərin üs­lub qanunauyğunluqlarına, faktura xüsusiyyətlərinin aydın dərk olunma­sı­na əsaslanmalıdır. Bir bəstəkara xas olan xüsusiyyətlər digərinə tamamilə uyğun olmaya bilər.

İkinci məsələ bilavasitə pianoçunun özü­nü eşitmək, tam diqqətlə ifa etmək bacarığı və dəqiq özününəzarətlə bağlıdır. Əslində tələbələrin demək olar ki, çox hissəsi özlərini tələb olunan səviyyədə eşitmir və ifalarını nəzarətdə sax­la­mırlar. Tələbəni, əgər о özünü demək olar ki, eşitmirsə yaxşı pe­da­li­za­siya etməyə öyrətmək mümkün deyil. Məsələn, dəfələrlə dərs pro­sesində müşahidə edirik ki, tələbə düzgün göstərilmiş pedalı уеnə də səliqəsiz gö­türür. Bu hal ondan irəli gəlir ki, pedali-zasiyanın əsas vasitələri olan pedalın basıldığı və qaldırıldığı vaxtı, həmçinin pedalı basmağın dərinlik dərəcə­si kənardan əmrə tabe olmur. Onlar eşitmə, bədii iradə, daxili niyyətlər vasitəsi ilə idarə edilir. Tələbələrə notda pedalı yazdıqda, həmişə yadda saxlamaq lazımdır ki, heç bir, hətta ən dəqiq yazı ilə pedalizasiyanın bü­tün nüanslarını göstərmək mümkün deyil. Diqqətimizi aya­­ğın hərəkətində cəmləşdirəndə yazıdakı işarə bə­dii, yaradıcı vərdişlərə əks olaraq pedalizasiyanın mexaniki vərdişlərini yaradır.

Nəhayət, sonuncu səbəb. Tələbələrin çox hissəsi pedal texnikasına zəif yiyələndiyindən çox vaxt pedalı gərgin ayaqla, daha çox ayağın barmaq hissəsi ilə basır. Nəticədə pedal səs salır, kəskin hərəkətlə götürülür və s. Bu qüsurlara pedalın növbələşmə sürətini, onun basılmasında olan dərinliyi də daxil edə bilərik. Pedalizasiya ilə əlaqədar bu problemləri biz daima dərs prosesində həll etməyə çalışmalıyıq.

Ən əvvəl, pedalın əsasını təşkil edən bəzi xüsusiyyətlər üzərində dayanaq. Pedalizasiya məsələlərini səsçıxarma məsələlərindən ayrılıqda nə­zərdən keçirmək mümkün deyil. Çünki yüksək bə­dii səs obrazının yaranması ancaq səsçıxarma bacarığı, səsçıxarma us­ta­lığı sayəsində həll oluna bilər. Buna isə yalnız pedal vasitəsi ilə nail ol­maq mümkündür. Burada çox şey eşitmə qabiliyyətindən, daha doğrusu, eşitmə diqqətindən, səsləndirilmə iradəsindən asılıdır. Bundan irəli gələrək, tələbəni günbəgün, inadla eşitməyə olan bacarı­ğa öyrətmək vacibdir və həmçinin iradəni möhkəmləndirmək məqsədə­uy­ğundur. Tələbəni çox diqqətli, hissiyyatlı və səsə qarşı tələbkar olmağa öyrətmək mütləqdir. İmkan daxilində, eşitmə hissiyyatı görmə–motor his­siyyatını qabaq-lamalıdır. İfaçı notda yazılanların hamısını eşitməlidir, əsəri kor-коranə ifa etmə­mə­lidir.

Eşitmə hissiyyatı pedalın bu və ya digər funksi­yala­rı­nın istifadə olun-masını diqtə edir. Onun köməyi ilə tələb olunan səs­lənmə əldə etmək olur. Əslində, pedalın bütün funksiya­larını üç əsas xü­susiyyətə gətirmək olar:

– Pedalın səslən­mə­yə uzunmüddətlilik, dolğunluq və gözəllik bəxs edir.

– Pedalın köməkliyi olmadan bir­ləş­dirüməsi çox çətin olan notları və ola bilər ki, heç mümkün olmayan ayrı-ayrı səsləri və akkordları birləş-dirmək imkanı yaranır.

– Bir-birinin ardınca gedən ar­pe­cato səslərini sanki pedalda səslənən bir harmonik kompleksdə birləş­dir­mək olur.

Pedalı bədii cəhətdən iki kateqoriyaya ayırmaq müm­kündür: faktura cəhətdən tələb olunan pedal və səslənməni zəngin­ləş­dirən pedal. Faktura cəhətdən tələb olunan pedalı musiqi mətninə uy­ğun olma­yan işarələrə rəğmən götürdükdə musiqi öz mənasını itirir. Bu “ro­mantik” pedal özünün tam inkişafını Şopen və Listin yaradıсılığında tapıb. Yazılması mümkün olmadığına baxmayaraq bütün romantik və sonrakı dövr fortepiano ədəbiyyatında pedal əvvəldən düşünülüb hazır­la­na­raq fakturanın ayrılmaz hissəsini təşkil edir.

Pianoçu öz pedalizasiyası haqqında əvvəldən düşünə bilər və hətta, öz pedal ideyasını yaza bilər. “Pedal ideyası” anlayışı altında biz pedalla nəyi birləşdirmək, nəyi isə ayırmağı nəzərdə tuturuq. Əsas ideyanı yazmaq mümkündür, ancaq pedalın götürülmə də­rin­liklərini və dəqiq basılma vaxtını yazmaq mümkün deyil. Pedalizasiyanın bədii məqsədinin dərk olunmasını vər­dişlə tərbiyə etmək və onu əsərin bədii obrazının üstündə gedən ümumi işə daxil etmək lazımdır.

Başlanğıc andan asılı olaraq pedalın tətbiq olunması problemi müxtə­lif yollarla həll olunur. Əgər başlanğıc anı melodiya, fraza və s. təşkil edirsə, onda pedalizasiya üçün melodiyanın quruluşu, onun relyefi, fraza­nın başlanğıcı və sonu əhəmiyyətli, mühüm amildir. Harmonik pedala əks olaraq, ardıcıl pedal daha tez-tez istifadə olunur. Bu pedal melodiyanın onu əhatə edən harmonik fonda hərəkətinə yardım edir və həmçinin, onu isti tonlara boyayır. Əgər başlanğıc an dinamikdirsə, onda pedalizasiya üçün kresçendo, diminuendo və s. əsas vacib amil olur. Burada, şübhəsiz, ümumi gərginliyin artması da əhəmiyyətlidir. Pedalın köməkliyi ilə səs­lən­mənin güclənməsini kresçendo ilə əldə etmək mümkündür. Buna an­caq barmaqlar vasitəsi ilə nail olmaq çətindir. Mükəmməl pedalizasiyaya, pedal texnikasına, dar çər­­çivədə yiyələnmək mümkün deyil. Tələbənin diqqətini aşağıdakı an­lar­da inadla mərkəzləş-dirmək vacibdir: ayağın daban hissəsi döşəməyə dayaqlanmalıdır və demək havadan asılı qalmamalıdır; pedal ayağın bar­maq­lar olan hissəsi ilə çox azad, yüngül, gərgin olmadan basılmalıdır; ayaqla pedalı döyəc-ləmək olmaz; həmçinin ayağın barmaqlar olan hissə­si­ni aşağı endikdə pedaldan ayırmaq olmaz; pedalı mülayim, “təngə­nə­fəs”lik etmədən götürmək lazımdır. Bu qayda, şübhəsiz, asta templi əsər­lə­rə aiddir.

Nəhayət, fortepianoda yaxşı ifa etmək istəyən tələbə qeyd etdiyimiz pedal vərdişlərini minimum səviyyədə mənimsəməlidir:

    – Notun səslənməsi ilə eyni vaxtda götürülən sadə pedal, yəni düz pedal;

    – Gecikdirilmiş pedal, yəni notu götürəndən sonra, о dəqiqə və ya da müəyyən zaman keçdikdən sonra pedal basılır;

– Bir pedalın digər gecikdirilmiş pedala keçidi;

– Yarımpedal, gecikdirilmiş pedal, yəni tam basılmış və və yarımçıq qaldırılmış arasında olan pedal;

– Tremololu yarımpedal, yəni tez-tez götürülən – pedal. Burada ayaq, sanki yarımçıq basmaqla və tam qaldırılma arasındakı mövqedədir.

Tələbəyə bütün pedal növlərinin istifadəsində pedalın götürül­mə anını dəqiq öyrətmək lazımdır. Əks halda, bu an musiqi epizodun xa­rakterini, tempdən asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Elə hallar olur ki, bu an səsin götürülməsindən dərhal sonra baş verir. Lakin be­lə də olur ki, o, əhəmiyyətli dərəcədə geri çəkilir və ancaq müəyyən vaxt kəsiyindən sonra baş verir. Eyni zamanda, pedalın basıl­ma, eləcə də qaldrılma anını də­qiq bilib, hiss etmək lazımdır. Bəzən bu an əvvəl baş verir, bəzən isə səs­lən­mə vəzifələrindən asılı olaraq gec. Pedalın basılması və qaldı-rılması anın­dan əlavə, pedalın basılma dərinliyinin dərəcəsi mühüm faktordur. Yada salmaq istərdik ki, pedalı notu götürməzdən əvvəl, notla bir yerdə, səsi götürəndən dərhal sonra və nəhayət, daha çox və ya daha az gecikmə ilə götürmək olar. Təəs­süf­­lə qeyd etməliyik ki, çox zaman dərinlik nəzərə alınmır və heç cür not­da qeyd olunmur. Notda pedalın qeyd olunması, ən yaxşı halda, ancaq za­man anını nəzərdə tutur. Bu sə­bəb­dən tələbəni pedalın müxtəlif dərinlikdə basılmanın dəqiq hiss edil­mə­si­nə öyrətmək vacibdir. Ən əvvəl tələbə pedalın işlək olmayan, necə de­yər­­lər, “xolostoy” adlanan hərəkətini hiss etməlidir. Sonra isə pedalın fay­­­dalı iş hərəkətini, ardinca isə pe­dalın yarımçıq basılmasını hiss etməli və nəhayət, daha zəngin, rənga­rəng effektə və səslənməyə uzunluq, dolğunluq, mahnıvarilik bəxş edən pe­dalın axıra qədər basılmasına nail olmalıdır.

Məlumdur ki, pedalla ifa olunan əsərlərin tədrisindən əvvəl müəllim tələbəyə ümumi cizgilərdə pedalın quruluşu və əhə­miy­yəti haqqında məlumat versə, bir neçə pedal məşğələsi keçirsə daha faydalı olar­dı. Pe­dal məşğələlərindən bir nümunə kimi misal göstərək: müəyyən bir ak­kord götürülür və səslər yox olana qədər qulaq asılır. Sonra pedaldan istifadə etmək şərti ilə bir daha eyni ak­kord götürülür. Tələbə bu iki, yə­ni pedalsız və pedalla götürülmüş akkordu müqayisə edir və nəticə çı­xar­dır ki, pedalla səslənmə daha dolğun və parlaqdır. Bu məşğələdən son­ra pedal vasitəsi ilə notları birləşdirmə məşğələsinə keçmək olar. Əv­vəl­cə bir səs götürülür, sonra pedal basılır, bundan sonra əl qaldırılır və səs­lənmə təkcə pedalın köməyi ilə uzanır. Sonra başqa klavişi çalır, eyni za­manda, pedal qaldırılır, sonra bir daha basılır və iki səs bir-birilə bağ­la­nı­lır. Belə gecikən pedal vasitəsilə ifa olunan məşğələ hər zaman eşitmə qabiliyyətinin nəzarəti altında keçirilir: yeni səsin götürülməsi və pedalın dəyişdirilməsi səslənmədə “bulaşıqlıq” yaratmamalıdır. Onu qeyd etmək is­tərdik ki, pedal məşğələləri zamanı ucadan saymaq lazım deyil. Çünki bu zaman eşitmə nəzarəti zəifləyir.

Bu mənada Q.Q.Neyqauzun məsləhətinə müraciət etmək istərdik: “Bə­zən royal, belə demək olarsa əvvəlcədən “bütün məsamələrin açılma­sını” is­­­­tərdi; Məsələn, Bethovenin d moll Sonatasını (№17) başladıqda ayağım mən­­dən asılı olmayaraq pedala yatır, nəinki barmaqlarım klavi­şaya… bu pe­da­lı “qabaqcadan götürülən” adlandırmaq olar” (2, s. 150-162).

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, pedalın istifadə olunması ifa olunan əsə­rin stilistik xüsusiyyətlərinin aydın dərk olunmasına əsaslanmalıdır. Mə­sələn, sinifdə F.Şopenin əsərlərini keçdikdə tələbələrə bildirmək la­zım­dır ki, məhz dahi polyak bəstəkarının yaradıcılığı ilə pedalın istifadəsi sahəsində novatorluq cəhdləri başlayıb. Şopenə qədər pedalın istifadəsi, hətta nəhəng virtuozların təcrübəsində çox məhdudlaşmışdı. Motsart, Kle­­­menti, Qummel kimi pianoçular pedaldan açıq şəkildə qaçaraq, hesab edirdilər ki, pedal şəffaf olmayan səslənməyə gətirir. Pedalizasiyanın əsa­sın­da belə bir prinsip üstünlük təşkil edirdi, fortepianoda ancaq klavia­tu­ra­da barmaqlarla saxlananlar səslənirdi. Şopen və əlbəttə, Listin pedalın is­ti­fa­də olunmasında yeni görüşləri böyük maraq doğurur və çox məqam­lar­da bu iki bəstəkarın dedikləri ilə üst-üstə düşür. Bu görüşlər əhəmiyyətli də­rəcədə harmoniyanın şəffaflığını nəzərdən keçirən düzğün pedalizasi­ya­­nın əsas şərtlərindən, köhnə qaydalardan uzaqlaşır.

Bethoven musiqisi isə iki səslənmə dünyasının mərkəzində durur və kökləri ilə özündən əvvəlki dövrə gedir. Bəstəkar tədricən royala yeni mü­nasibət yaradıb inkişaf etdirərək, qarşıya yeni ifadəedici məqsədlər qo­­yur və yeni səslənmə effektləri tapır.

 

ƏDƏBİYYAT:

  1. Алексеев А.Д. Методика игры на фортепиано. III вып. М.: Музыка, 1978, с. 127-131.
  2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. М.: 1961, Му­зы­­ка с. 150-162.

  

Севда МАМЕДОВА

Преподаватель АНК

ОБ ОБЩИХ ВОПРОСАХ ПЕДАЛИЗАЦИИ

Резюме

Педализация является одной из существенных составных частей исполнения на фортепиано. Посредством педали – её неповторимого и великолепного свойства, можно добиться требуемого результата звучания. Вопросы педализации невозможно рассмотреть в отдельности от вопросов воспроизведения звука, так как вопрос должности исполнителя, то есть создания художественного звукового образа, можно решить лишь благодаря способности и мастерству воспроизведения звука. Этого же можно добиться лишь посредством педали. В данном случае многое зависит от слуха, вернее от слухового внимания к исполнению на инструменте, в их выражении, от воли их озвучивания.

Ключевые слова: фортепиано, педаль, исполнение, слух, усиление звука, мастерство исполнения

 

Sevda MAMMADOVA

Lecture of ANC

ABOUT THE GENERAL QUESTIONS OF PEDAL

Summary

Pedal is one of the important structures of the piano performance. By pedal – with her unique and grandiose feature, is possible to achieve necessary sounds. The questions of pedal are impossible to pay attention separating from the sound of voice, because duty question of the performer you should only solve in abilityand the sounding of the voice, it is only with the help of the pedal is possible to achieve it. In this case many thing is dependonthe ability of the hearing, so of the hearing attention to the performance of the tool, from their expression and depend on their being strong-willed.

Key words: fortepiano, pedal, performance, hearing, strength of the voice, mastery of performance

Rəyçilər:   

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor Gülsabah Rəhimova;

sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, AMK-nın professoru Ülkər Əliyeva.

Mövzuya uyğun