AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

«KONSERVATORİYA» 2018 № 4

Səidə KÖÇƏRLİ

Ü.Hacıbəyli adına BMA-nın müəllimi

AŞIQ HÜSEYN ŞƏMKİRLİNİN “REYHAN” DASTANININ

YENİ ƏDƏBİ-MUSİQİLİ NƏŞRİ HAQQINDA

 

Bu yaxınlarda yeni bir kitab işıq üzü görmüşdür. Bu “Aşıq Hüseyn Şəmkirli. Rey­han dastanı” kitabıdır. Kitabın tərtibçisi və elmi redaktoru sənətşünaslıq üzrə elm­lər doktoru, professor İradə Köçərlidir. Kitabın rəyçiləri isə tanınmış aşıqşünas alimlər Məhərrəm Qasımlı və Kamilə Dadaşzadədir. Əsər “Ön söz. Aşıq Hüseyn Şəmkirlinin “Rey­han” dastanı”, “Reyhan dastanı” – təhkiyə, şeirlərin mətni, havaların not yazıları, Əla­və, “Not yazılarına aid qeydlər” bölmələrindən, rus və ingilis dillərində xüla­sə­lər­dən ibarətdir. Əsər elmi ictimaiyyətə az tanış olan “Reyhan” adlı aşıq dastanı haq­qın­da­dır və dastanın musiqili-poetik və təhkiyə hissələrindən ibarət ilk nəşridir. Bu dastan Şəm­kirli ustad Aşıq Hüseynə məxsusdur. “Reyhan” dastanının az tanınmasının bəzi səbəb­ləri vardır.

Aşıq Hüseyn 1811-ci ildə Azərbaycanın Şəm­kir bölgəsində – Qapanlı kəndində anadan ol­muş­dur. Bir müddət burada yaşadıqdan sonra Qara­caəmirli kəndinə köçmüşdür. Aşıq sənətini öyrən­məyə uşaq yaşlarından başlamış, Alalbaşlı kən­dindən olan Kərbəlayi Bağırın şagirdi olmuş­dur. Aşıq “Məzlum” təxəllüsü ilə tanınmışdır. İyir­mi yaşından başlayaraq aşıqlıq etmiş, gözəl şeir­lər yazmış, dastanlar qoşmuş, saz çalaraq gö­zəl aşıq havaları oxumuşdur. Azərbaycanın qərb ra­yonlarında ustad aşıq kimi tanınaraq xüsusilə se­vilmiş, şeirləri dillər əzbəri olmuşdur. Elmi ədə­biy­yatda yazıldığına görə, 1891-ci ildə Gədəbəy rayo­nunun Ağbulaq yaylağında vəfat etmiş, Qala kən­dində dəfn edilmişdir.

Aşıq Hüseyn Şəmkirlinin çoxlu sayda şagirləri olmuşdur. Onlar içərisində oğlu Çoban (bəzən Bəyçoban) da vardı. Sonralar Çoban da tanınmış aşıqlardan biri kimi fəa­liyyət göstərmiş, atasının yaradıcılığını davam etdirmiş və bir sıra şagirdlər yetir­miş­dir. Onlar arasında erməni aşıqları da var idi. Onlardan biri də Aşıq Əvək (Avak) ol­muşdur. Aşıq Çoban şagirdi Avaka atası Aşıq Hüseynin şeirlərini, dastanlarını, o cüm­lədən, “Reyhan” dastanını öyrətmişdi. Aşıq Avak aşıq sənəti tarixinə məhz Aşıq Hüseynin yaradıcılığını dərindən bilən bir aşıq olaraq daxil olmuşdur. Aşıq Əvək Şəm­kir rayonunun Çardaxlı kəndində yaşamış, bütün ömrü boyu Azərbaycan dilində yaz­mış, çalıb oxumuşdur. Aşıq Çobandan sonra “Reyhan” dastanını yeni nəslə çat­dı­ran da məhz o olmuşdur. Lakin çox təəssüf ki, təhrif olunmaqla. Kitabın “Ön sözü” məhz bu məsələlərə aydınlıq gətirməyə həsr edilmişdir.

Ön sözdə qeyd olunur ki, 1927-ci ildə Vəli Xuluflunun tərtib etdiyi məlum “El aşıq­ları” toplusuna Aşıq Avakın ifasından yazıya alınmış “Reyhan” dastanı da daxil edil­mişdir. Ədəbi ictimaiyyət dastanı bu əsərə əsasən tanımışdır. 2013-cü ildə AMEA-nın Folklor İnstitutu “Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyasının VII cildi kimi hə­min əsər transliterasiya olunaraq yenidən çap olunmuşdur. Bu yaxınlarda əsərin tər­tib­çisi İ.Köçərli AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun arxivindən “Reyhan” das­ta­nının ayrı-ayrılıqda ədəbi və musiqi mətnini əldə etmişdir. Bu İslam Yusifovun ifa­sın­dan yazıya alınan mətnlərdir. Aşıq İslamın ifası isə Aşıq Avakınkından fərqlidir. Müəl­lif onu da qeyd edir ki, İslam Yusifov da Aşıq Çobanın şagirdi olmuşdur və “Reyhan” dastanını da məhz öz ustadından öyrənmişdir.

Məsələ burasındadır ki, dastanın əsas qəhrəmanı Reyhan Aşıq Avak tərəfindən er­məni qızı olaraq təqdim edilmişdir. Aşıq İslamın təhliyəsində isə Azərbaycan-müsəl­man qızı kimi. Kitabın tərtibçisi bu səbəbdən araşdırmalar apararaq belə qənaətə gəl­mişdir ki, Avakın ifasından yazıya alınan dastan versiyasında təhrif olunmuş faktlar çox­dur və əsaslı dəlillərlə bunu sübut etmişdir. Kitabın “Ön sözü” qeyd edildiyi kimi, məhz bu məsələyə həsr olunmuşdur. Müəllif qeyd edir ki, yuxarıda da söylənildiyi kimi, Azərbaycan aşıqlarının kişi erməni şagirdləri çox olmuşdur. Onlar öz ustad­la­rın­dan Azərbaycan aşıq sənətini dərindən öyrənmiş, Azərbaycan dilində yazıb yaratmış, ça­lıb oxumuşlar. Qadın erməni aşıq isə ümumiyyətlə, olmamışdır və bütün tarixi boyu Azər­baycan aşıqlarının qadın erməni şagirdləri olması faktı məlum deyil.

Müəllif haqlı olaraq Reyhan obrazını “Valeh və Zərnigar” dastanının əsas qəh­rə­manlarından biri olan Zərnigarla müqayisə edir: Reyhan bilikli, savadlı bir aşıq kimi öz məharətli ifası ilə aşıqları bəndə salmış, sazlarını əlindən alaraq 18 aşığı zindanda sax­layır. Zərnigar da 38 aşığa qalib gələrək onları dustaqda saxlayır. Aşıq Hüseyn, para­lel olaraq, Aşıq Valeh aşıqları azad etmək üçün qadınlarla deyişməyə gedirlər. Müəl­lifin dastanda əsas obrazlardan biri kimi çıxış edən Kəlbəli xan barəsində yaz­dıq­ları da çox inandırıcıdır. Bunun üçün tarixi faktlar üzə çıxarılır, Naxçıvan tarixində üç yüz il ərzində xanlıq edən Kəngərlilər nəsli haqqında, Kəlbəli xan haqqında mə­lu­mat­la­rı qeyd edir.

Müəllif Aşıq Aslan Kosalının fikirlərini də önə çəkir. Müəllif söyləyir ki, ilk dəfə Aslan Kosalı ilə tanışlığı filologiya üzrə elmlər doktoru Məhərrəm Qasımlının apar­dığı televiziya verilişində olmuşdur. Verilişdən sonra aşıqla söhbət zamanı o, Aslan Kosalı 60-dan çox nağıl və dastan bildiyini söyləmişdir. Onların içərisində “Rey­han” dastanın da adını çəkmiş və Aşıq Avakın ifası haqqında bildiklərini söy­lə­miş­dir. Aslan Kosalının bu fikirləri müəllifi bu sahədə araşdırmalar aparmağa sövq etmişdir.

Fikrimizcə, kitabın Ön sözü, eləcə də dastanın musiqi mətni də musiqi icti­maiy­yə­tində maraq doğuracaqdır. Not yazıları 1938-ci ilə aiddir. ETMK-nın təşkil etdi­yi Gən­cə ekspedisiyası zamanı yazılmışdır. Not yazılarının müəllifi görkəmli mu­si­qişünas Məmmədsaleh İsmayılovdur. Bu, aşıq havalarının ilk yazı nümunələrindən he­sab olu­nur. Burada musiqişünasın nota köçürmə qabiliyyətini üzə çıxmışdır. Dastan da­xilində klas­sik aşıq havalarının adları, onların ifa tərzi, kompozisiyada dramaturji yeri, istifadə məsələləri haqqında zəngin bir məlumatdır. Dastana 19 aşıq havasının – Təc­nis, Ovşarı, Gö­zəlləmə, Şərili, Şahsevəni və s. havaların not yazısı daxil edil­miş­dir.

Not yazılarının səciyyələndirən müsbət tərəflər var: belə ki, hər bir havanın instru­mental girişi nota köçürülüb və iki not sətrində yazılıb. Melodiya və köklənməni ifadə edən akkordlar yazıda qeyd olunub. Buradan aydın olur ki, əksər havalar, demək olar ki, şah pərdə kökündə yazılıb (orta pərdə kökündə yazılan havalar da vardır). Vokal partiya isə birsəsli şəkildə nota salınıb.

Dastanın sonuna qovluqdan əldə edilmiş, aşıq Teymur Hüseynovun ifasından götü­rülmüş bir neçə şeir nümunəsi də daxil edilmişdir. Fikrimizcə, bu şeir nümunələri düz­gün olaraq dastana daxil edilmişdir və mətnə uyğundur, dastan daxilində oxunan poetik mətnin mümkün olduğu qədər tam şəkildə əhatə olunmasına imkan yaradır. Kitab “AMEA Memarlıq və İncəsənət İstitutunu “Azərbaycan xalq musiqi tarixi və nəzə­riyyəsi” şöbəsində yerinə yetirilmişdir və “Musiqi irsimizin açılmamış səhifələri (Arxiv materialları əsasında)” adlı layihəsi əsasında hazırlanmışdır.

İnanırıq ki, “Reyhan” dastanının hazırki nəşri musiqi və ədəbi ictimaiyyəti bir daha Aşıq Hüseyn Şəmkirlinin yaradıcılığına diqqəti yönəldəcəkdir, gənc nəsil isə das­tanın şeirlərinin gözəlliyi və ahəngdarlığı, dastançılıq ənənələrinin əsasları, mü­kəm­məl kompozisiya quruluşu, dərin fəlsəfi məzmunu ilə tanış olacaq, klassik aşıq hava­larının ilkin not yazıları, bədii mətn xüsusiyyətlərindən yararlana biləcəklər.

endirMəqalə tam

Mövzuya uyğun