AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” 2023 № 3 (60)

 

SİMPOZİUMUN GÖRÜNMƏYƏN TƏRƏFLƏRİ

      AMK pandemiyadan qabaq 2017, 2018 və sonra (2022 və 2023) möhtəşəm bi­nasında beynəlxalq və hətta ümumdünya elmi tədbirlərə imza atmışdır. Bu təd­b­irlərdə professor-müəllim heyətinin, xüsusilə də Təşkilat komitəsinin səyləri və sə­riştəsi “Muğam aləmi” Festivalı çərçivəsində keçirilən Simpozium günlərində (20-23 iyun, 2023 il) də özünü bir daha göstərdi.

       Beynəlxalq əhəmiyyətli Simpozium və konfranslarda bir çox ölkələrin nü­ma­yəndələri bir araya gəlməklə, deyərdim ki, əsl yaradıcılıq abu-havası yaratdı. Şüb­həsiz ki, məruzələrin dinlənilməsi və müzakirəsi yenə də simpoziumun ən ma­raqlı hadisələrindən oldu. Bütün məruzələrin əvvəlcədən elektron formada işti­rakçılara təqdim olunması materiallarla tanış olmaq üçün çox yaxşı fürsət idi. Mə­ruzə mətnləri yəqin ki, forum günlərindən sonra da diqqət mərkəzində olacaq və onlardan hər biri, elə bilirik ki, dövriyyədə özünə layiq yerini tutacaqdır. Be­ləliklə, mövzular, metod və yanaşmalar, baxış bucaqları müxtəlif olduğu təqdirdə m­əruzələr ən ədalətli hakim olan Zamanın mühakiməsinə təqdim olunmuş oldu.

4

        Bu kimi beynəlxalq tədbirlərin keçirilməsində dil və ünsiyyət məsələləri yenə də əsas yerlərdən birini tutur. Sovet illərindən post-Sovet dövrünə ad­la­dıq­da linqvistik vəziyyətin xeyli dəyişməsi, ingilis dilinin hakim mövqeyə çıxması hər kəsə yaxşı bəllidir. AMK-nın salonlarında ingilis dilli məruzələr heç vaxt bu qə­dər böyük yer tutmamışdı. Müəllim və tələbələrimiz üçün bu artıq adi bir ha­di­sə­yə çevrilmişdir. Lakin biz beynəlxalq tələblərə daha yaxşı cavab verən və­ziy­yə­tə doğru keçid dövrünü yaşayırıq. Yeni şəraitə uyğunlaşmaq asan deyil. Lakin bir çox beynəlxalq forumlarda olduğu kimi, qeyri-ingilis dilində olan mə­ru­zə­lə­rin ingiliscə mətnləri bir qayda olaraq ekranda göstərilsəydi (sinxron tərcümə olsa belə) yəqin ki, sim­po­ziu­mun nüfuzunu daha da artırardı.

       Bu kimi simpozium və konfransların şübhəsiz ki, başqa üstünlüklərindən danı­ş­maq istərdim. Köhnə dostlarla görüşlərin, yeni, ilk dəfə gördüyümüz təd­qi­qat­çılarla tanışlıqların elmi dəyərindən başqa mənəvi tərəfləri də vardır. İşti­rak­çı­lar­la aparılan şəxsi və qeyri-rəsmi söhbətlər çox vaxt dar çərçivədə, hətta ikilikdə baş verdiyi üçün adətən gizlin qalır, lakin onların da nə zamansa elm camiyasına təq­dim olunması mümkün və zəruridir.

         İclaslar iki və qat-qat çox bölmələrdə keçirsə (məsələn ümumdünya konq­res­lərində), təbii ki, bütün məruzələri dinləmək müyəssər olmur. Belə hallarda, im­kan tapıb nadir şəxsiyyətlərlə görüşmək vərdişləriniт tərbiyə olunmasını gənc­lə­rə tövsiyə edərdim

         İran dəsgahları və digər milli makam məktəblərinin gözəl bili­ci­si Doktor Jean Durinqlə ünsiyyət zamanı sənətin incə məqamları barədə maraqlı mə­lumat əldə etdik. Etnomusiqişünaslıq elmində musiqi mədəniyyətlərinin daxili və xarici tədqiqatçılarının imkanları bir-birindən fəqrləndirilir (onla­ra insider  və outsider deyilir). Dr. J.Dürinq bir çox onilliklər ərzində İran və Azərbaycan dəstgahlarını praktiki və nəzəri cəhətdən öyrənmiş, onların ruhuna yaxından bələd olmuşdur. Söhbət zamanı hörmətli qonağımız bu barədə maraqlı açıqlamalar verdi.

           – Mən tədqiqat obyektinə münasibətdə əlbəttə ki, özümü insider kimi hiss edi­rəm. Bu bizim üçün bir ailə ənənəsinə çevrilmişdir. Oğlum və nəvəm də dəst­gah sənətini ifa edirlər. Təkcə Şərq monodiyasını oxumaq bizə çətin gəlir. Bu­nun­la belə tədqiqatçı məhz oxuma sənətinə dair olduqca maraqlı məruzə oxudu: “İran klassik musiqisində təhrir boğaz texnikası və melodik bəzək forması kimi”.

         Hesab edirik ki, xanəndəlik sənətinə yiyələnmək üçün dili, qəzəlləri və xü­su­si oxu tərzini də mənimsəmək lazımdır. Görünür, Dr.J.Dürinq bu sənətin ifa qay­dalarına yiyələnməkdən sonra onun tədqiqatçısı olmaq məqsədini qoymuş, oxu­mağa meyl etməmişdir. Bu barədə adətən yerli musiqiçilərin (insider) prob­lem­ləri yaşanmır.

           Görkəmli Fransa aliminin Azərbaycan aşıq havalarına qar­şı outsider mü­na­si­bəti sezilirdi. Onun Plenar iclasda bir aşıq musiqi nümunəsini “İran havası” ki­mi təqdim etməsi dərhal sual doğurdu. Şəxsi söhbətlərində isə J.Dürinq bu adı Aşıq Ədalətdən eşitdiyini bildirdi: “Aşıq özü belə dedi!”. Halbuki milli təd­qi­qat­çı­lar mədəniyyətin öz daşıyıcıları (yəni, insider) olaraq, belə bir adı eşitcək onu də­qiqləşdirərdilər.

         Qocaman Yaponiya musiqi şərqşünası, tanınmış mənbəşünas – alim Ge­ni­çi Tsuge Bakını tez-tez ziyarət edən iştirakçılar arasında idi. Fars dilli mənbələrlə sərbəst işlədiyi üçün dəyərli tədqiqatlara imza atmışdır. Buna baxmayaraq, o da özgə (outsider) tədqiqatçı kimi, tarixi milli alətlərimiz barədə müəyyən xətadan qaça bilmədi. Sözsüz ki, musiqini kənardan tədqiq edən alimlər həmin mə­də­niy­yətə qarşı ehtiyatla yanaşmalıdırlar. Lakin bütün bu iradlara baxmayaraq, sə­riş­təli alimlərin konfransa təşrif buyurması, şübhəsiz ki, müsbət haldır və çox gə­rək­li müzakirə və bəzən də mübahisələrə yol açır.

       Simpoziumun qeyri-rəsmi söhbətlərində dəfələrlə axsaq ritmik üslub ba­rə­də söhbət açıldı. Mövzu son zamanlar xüsusi marağımı cəlb etdiyi üçün çox yeri­nə düşdü. İran-Britaniya təmsilçisi Said Kordmafi sözü gedən üslub haqqında Məşriq ölkələri timsalında – həm də axsaq üsullar adı ilə geniş məlumat verdi. Onun ingiliscə məruzəsini belə səsləndirmək olar: “İqa qaydaya riayət, yoxsa qay­danı pozmaqdır? Məşriq klassik musiqisində bəstəçilik və improvizə (bəda­hə­tən) ifalarda ölçü strategiyasının dixotomiyası”. Demək istərdim ki, bu kimi möv­zularda mütəxəssislər ritmik quruluşun mənşəyini bəzən əruz vəzni ilə əla­qə­ləndirməyə meyl edirlər. İclasdan sonra məruzəçi ilə dərhal səmimi dialoq qu­ra bildik (o, yəqin ki, məruzəsinə göstərilən marağa görə sevinirdi). Lakin axsaq ritm­lərin mənşəyinə gəlincə, bu üslubun Osmanlı sənət ənənəsindən qay­naq­lan­dı­ğını qəti şəkildə bildirdikdə, təbii ki, biz də məmnun qaldıq. Bu sənətin daha də­rin ənənələri isə Türk xalq(larının) musiqisi, məsələn, saz, dombra, dütarda ça­lı­nan epik instrumental havalar təşkil edir. Axsaq üsulların müxtəlif musiqi mə­də­niyyətlərinin janr laylarında təkamülünü öyrənmək aktual məsələlərdən biridir.

       Britaniyalı mütəxəssis Reyçil Harris Uyğur mukam sənətinin tədqiqi ilə məş­ğul olur. Hazırda isə o, Londonda yaradılmış maraqlı bir layihəyə qoşulmuş və simpoziumda maraqlı bir mövzu təqdim etdi: “Maqam Geographies: New Approaches to the Study and Practice of Maqam”.

5

         Bildiyimiz kimi, çağdaş zamanda makam mədəniyyətinin bəzi milli mək­təb­ləri (məsələn, Uyğur, İraq, Suriya və başqa) Vətəndən kənarda fəaliyyət gös­tər­məyə məcburdur və dövlət dəstəyindən məhrum olan sənətkarlar kosmo­po­li­ta­nizm şəraitində çıxış edirlər. Bu şəraitin sənətə göstərdiyi təsiri qaçılmazdır və bir qədər mənfi olsa da öyrənilməsi vacibdir. Tədqiqatçıların belə bir layihə üzə­rin­də işləməsi isə sözsüz ki, müsbət bir haldır.

     Arada imkan tapıb Reyçil Harrisdən də məni düşündürən mövzu barədə bir qiy­mətli məlumat aldım. Axsaq üsullar Uyğurlar arasında da geniş yayılmış və dərvişlər tərəfindən istifadə olunur.

   Simpoziumun dəyərli qonaqlarından biri, hazırda Daşkənddə yaşayan gör­kəm­li tacik musiqişünası Abduvəli Abdurəşidov Özbək-Tacik “Şaşmakom”unun gör­kəmli tədqiqatçılarındandır. Hörmətli mütəxəssis sənətin məqam qanu­na­uy­ğun­luqlarını tənbur alətinin pərdələr düzümü əsasında, deyərdim ki, nümunəvi şə­kil­də tədqiq etmişdir. Simpoziumda isə “Şaşmakom” silsiləsinin ritmik aspektinin metodikasını təqdim etdi. Əruz bəhrləri ilə doyranın üsulları arasında yaranan komp­limentar ritmika əyani formada təqdim olundu. “Аруз и музыка: о новом методе преподавания ритмики классической музыки Шашмакома”. Məruzə bir sıra mühüm nəzəri məsələlərə toxunsa da, metodiki səpkidə hazırlandığı üçün on­ların hamısını əhatə etmək imkanı yox idi. Maraqlıdır ki, əruz bəhrlərinin mu­si­qi təcəssümü variantlığı və temp müxtəlifliyi ilə şeirdən seçilir. Bu xüsu­siy­yət­lər müasir şeirşünaslıqda az toxunulduğu üçün müasir musiqi araşdırmalarının ak­tual məsələlərindən hesab olunur.

     Əruz vəzni “vurğulu xanə sistemi” ilə (“акцентная система такта”)  uyuş­duğu üçün başqa bir anlayışı da xatırladır – “Xanə içrə yazılan formul” (“фор­мула, вписанная в такт”). Dr.A.Abdurəşidovla fikir mübadiləsi zamanı bir daha bəlli oldu ki, həmin anlayışların nəzəri cəhətdən tam şəkildə işlən­il­mə­si­nə yenə də bir ehtiyac vardır.

    Bəzi ritmik prinsiplərin ürəyin nəbzi və ya hissiyyatı ilə qavranılması da əslində perspektivli məsələlərdəndir və musiqi ilə şeirin qarşılıqlı əlaqələrində bioloji, psixoloji faktorların iştirakını tələb edir.

       Uyğur musiqi duetinin (dəf və oxuma) maraqlı ritmik şəkil təqdim etdiyi mukam şö­bəsində ritmik formulun və mukamın adı elan edilməsə də, bu cəhətləri ifa­çı­lar­la apardığım söhbət zamanı dəqiqləşdirdim. Nəva mukamı, Cula şöbəsi. 8/8 öl­çülü ritmik formul da şöbənin adını daşıyır.

       VI “Muğam Aləmi” simpoziumunun ümumi mövzusu və düşünülmüş böl­mə başlıqları müasir elmin aktual problemlərinə yönləndirilmişdi. Eyni zamanda mu­ğam sənətinin sonsuz dünyasında meydana gələ bilən gözlənilməz sualların məş­vərət-məsləhət edilməsi üçün ən yaxşı imkanlar var idi. Sözsüz ki, işti­rak­çı­la­rın qənaətləri çox rəngarəng idi.

       Məsələn, Kanadadan gəlmiş soydaşımız Zərif Saşar özünün rəqs-musiqi la­yi­hələri ilə, o cümlədən muğamları rəqsin dilinə çevirmək məharəti ilə bey­nəlxalq aləmdə şöhrət tapmışdır. Lakin onun performansları və məruzəsindən baş­qa, rəqqas öz ailəsinin yaşlı nümayəndələrindən söz, hava, oyun incilərini də özün­də yaşatmaqdadır. İstedadlı musiqişünas-alim professor Zümrüd Dadaş­za­də­ onun folklor nəğmələrinin arxaik və özəl üslubunu dərhal sezə bilmişdi. Mən isə Zərifin ifasında “Yar bizə qonaq gələcək” mahnısının çoxdan axtardığımız bir variantını eşitdiyimiz üçün xeyli məmnun qaldım. Lakin mahnının köhnə variantı hə­lə sənədləşdirilmədiyi üçün öz fikir və mülahizələrimizi bildirmək hələ tezdir.

 

Fəttah Xalıqzadə

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru,

AMK-nın professoru

 

 

 

 

 

 

Mövzuya uyğun