AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 1, 2015

 

Nəzakət Teymurova   

Dosent

 

Xanəndəlik sənətinin inkişaf yollari haqqinda mülahizələr

 

Açar sözlər: Xanəndə, sənət, muğam, Mehriban xanım Əliyeva, Ə.Vahid

 Atalar yaxşı deyib: “Keçmişini unudanın, gələcəyi olmaz”. Bu atalar sö­zündə tam bir həqiqət var. Həmin atalar sözü ilə məqaləni başlamağım heç də təsadüfi deyil. Məqaləni yazmazdan öncə bir qədər əvvəlki illərə qay­ıtmaq, nəzər yetirmək istərdim.

Xanəndəlik sənətinin inkişaf yollarından düşünüb yazırıqsa, ilk öncə ko­rifeylərimizin adlarını sadalamalı, onların bu sənət aləmində gördük­lə­ri işləri, xalq musiqi sərvətimizi gələcək nəslin inkişafı üçün necə inkişaf et­dirib, hansı səviyəyə çatdırdıqlarını qeyd etməliyik.

Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Rübabə Muradova, Şövkət Ələkbərova, Sa­ra Qədimova, Yaqub Məmmədov, Gülağa Məmmədov, Nəzakət Məm­mə­dova və b. kimi korifey sənətkarlarımızı çətin ki, tanımayan olsun. Bu ko­rifey sənətkarları unutmaq qeyri-mümkündür.

Xanəndəlik sənəti – sözün əsl mənasında çətin, məsuliyyətli, tari­xi­mi­zə, incəsənətimizə həkk olunan, yaddaşlarda qalan, qəlbimizdə daim ya­şa­yan sənət aləmidir. Bu sənət aləminə düşənlər öz səhnə davranışları ilə, mu­ğam ifaçılığı ilə dinləyiciləri heyran edir, bəzən şən ovqat yaradır, bə­zən kədərli notlara toxunaraq onların kədərinə həmdəm olurlar. Burada Ə.Va­hidin bir beyti yadıma düşdü:

Musiqi zövqünə ol kəski, deyildir Vaqif,

Bu büsatın nə bilir ki, nə şərafətləri var.

Musiqi qəm dağıdırsa, insana zövq verirsə, deməli, insan musiqi ilə ya­şayır. Elə bir insan yoxdur ki, musiqiyə qulaq asmasın. Deməli, musiqi özü bir dərmandır, məlhəmdir.

Çox sevindirici haldır ki, Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, YUNESKO-nun Xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva muğamla­rımıza yenidən nəfəs verərək, onu bütün dünyaya bir daha tanıtdırdı. Bir çox gənclərimiz muğamlarımıza dövlət səviyyəsində belə qiymət vermə­sin­­dən ruhlanaraq, xanəndəlik sənətinə meyl saldılar. Bir məqamı da eti­raf edək ki, çoxlu savadlı gənclərimiz də var. Hal-hazırda da xanən­də­lik sə­nətini, muğamlarımızı dünya miqyasında digər dövlətlərdə tanınma­sı üçün möhtərəm prezidentimizin xanımı Mehriban xanım Əliyeva bu yol­da durmadan çalışır, gənc nəslin yetişməsi, istedadlı gənc­lərin üzə çı­xa­rıl­ması üçün tez-tez muğam müsabiqələrinin keçirilməsini tövsiyə edir. Bu­­nun özü də, mən deyərdim ki, xanəndəlik sənətinin inkişaf yollarından bi­ridir.

Biz fonotekamızın “Qızıl fondun”da xanəndələrimizin qorunan lent ya­zılarına nəzər saldıqda, görürük ki, doğrudan da xanəndələrimiz Sovet ide­ologiyasının sərt qanunlarına tabe olublar: istər oynaq hava olsun, is­tər şux bir mahnı, xanəndənin heç bir hərəkət etməyə ixtiyarı yox idi. La­kin ustad xanəndələrimiz o şux, oynaq mahnını öz baxışları ilə bizə çat­dı­ra bilirdilər. İndi isə müstəqil bir dövlətdə müğənnilərimiz mahnıları ifa edən­də öz hərəkətləri ilə (hətta qısa rəqs formasında oynayaraq) bizə ge­niş şəkildə mahnının avazını sözləri ilə və tam təfərrüatı ilə din­ləyicilərə çat­dırmaq imkanına malikdirlər. (…) Xa­nəndəlik sə­nə­ti­nin Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında oy­na­dığı rolu alim­lər tərəfindən araşdırılmış onun geniş əhatəli dairəsi xü­su­si tədqiqat ob­yek­tinə çevrilmişdir  (2, s. 21).

Bu gün Azərbaycan musiqisinin özəyi olan muğamlarımızın in­­kişaf etdirilməsi, dünyada şöhrət qazanması hamını düşündürməyə məc­­bur edir. “Xanəndəlik”  — bu sözün arxasında nə qədər məsuliyyət, nə qədər çalışqanlıq var. “Xanəndəlik” dedikdə, ifaçıda ilk növbədə səhnə mə­dəniyyəti, gözəl səs və qamət olmalı, muğamın bütün şöbə və guşə­lə­ri­ni, təsnif və dəramədləri, muğama aid olan mahnıları, qəzəlləri, poe­zi­ya­nı bilməli, ən əsası isə onda sənətkar ürəyi özünü büruzə verməlidir. Bir də xanəndədə musiqi duyumu, qavrama qabiliyyəti güclü olmalıdır. Əgər xanəndə bir və yaxud iki dəfə eşitdiyi muğamları və onun şöbə­lə­ri­ni, eləcə də xalq mahnılarının melodiyalarını duyub, qavrayıb yaddaşında sax­laya bilirsə, deməli, o, xanəndə ola bilər. Xanəndəlik sənətinə gələn mə­nə elə gəlir ki, müəllimdən eşidib, öyrənməklə yanaşı muğam və xalq mah­nılarını özü öz üzərində işləyib, cilalayıb dinləyicisinə çatdırmalıdır. Bun­lar nədən ibarətdir: ən əsas disklərə qulaq asaraq, muğamda olan gu­şə və təsnifləri öyrənməli, televiziyada muğam verilişlərini (istər müsa­bi­qə olsun, istər konsert, istərsə də muğam gecələrini) izləməlidir. Bütün de­yilənlər xanəndəlik sənətinin inkişafı və püxtələşməsi üçün geniş yol­lar açır.

Rafael Musayev xanəndə sənətinə qoyulan tələbləri belə müəyyən et­miş­dir:

  1. Xanəndə mahir musiqiçi, ifaçı sənətkar olmalıdır ki, sazəndələri öz ar­­xasınca apara bilsin. Bunun üçün onun gözəl, məlahətli səsi ilə yanaşı o, muğam, bir sözlə ənənəvi musiqimizin rəngarəng çalarlıqlarının bili­ci­si olmalıdır (2, s. 21).
  2. Xanəndə eyni zamanda möhkəm ritmə malik olub mahir dəf çalmaq qa­biliyyətinə sahib olmalıdır ki, sazəndə üçlüyünün tərkibində özünü mü­şa­yiət edə bilsin. Bunun üçün yüksək istedada malik olmaq lazımdır. Çün­ki təcrübə göstərir ki, xanəndələrin çox az hissəsi bu qabiliyyətə ma­lik­dir.
  3. Xanəndə poeziyanın, xüsusən də qəzəl janrının dərin bilicisi ol­ma­lı­dır ki, oxuduğu qəzəli bəhrlərə görə düzgün bölə bilsin. Musiqi sənətinin bu sahəsi üzrə aparılan araşdırmalar göstərir ki, sözün musiqi ilə vəhdə­tin­dən olduqca çox şey asılıdır. Bu baxımından ümumi ahəng qanununun po­zulmaması üçün xanəndə Şərq, xüsusən də Azərbaycan poeziyası nü­mu­nələrini, qanunauyğunluqlarını dərindən bilməlidir.
  4. Xanəndə yaradıcı sənətkar olduğu üçün musiqi nəzəriyyəsinin bəzi xü­susiyyətlərini məsələn: ladları, modulyasiya formalarını, elementar mu­siqi nəzəriyyəsini bilməlidir.
  5. Xanəndə müxtəlif məclislərdə oxuduğu üçün psixologiya elmini və mu­ğamların emosional təsir vasitələrini dərindən bilməlidir. Bunun üçün xa­nəndə kamil elmi bilikli, zəngin təcrübə sahibi olmalıdır. Xanəndəlik pe­­şəkar sənət növü olduğu üçün yuxarıda adları çəkilən sahələrin sinte­zi­nin yüksək formada həyata keçirilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır” (2, s. 21-22).

Əlibaba Məmmədov, Arif Babayev, Alim Qasımov, Canəli Əkbərov, Za­bit Nəbizadə, Aygün Bayramova, Nəzakət Teymurova, Mələkxanım Əy­yubova, Səkinə İsmayılova, Qəndab Quliyeva kimi xanəndələrimiz bu sənətdə öz möhürünü vurmuş ustad sənətkarlarımızdandır. Onların yetiş­dir­diyi gənclər xanəndəlik sənətinin inkişafı üçün bir yoldur.

Burada böyük rus bəstəkarı M.İ.Qlinkanın sözləri yadıma düşdü. O, de­mişdir: “Musiqini xalq yaradır, biz bəstəkarlar isə onu aranjman edi­rik”. Mən deyərdim ki, muğamlarımızı, bəstəkarlarımızın bir çox mahnı­la­rını, xanəndələrimiz gözəl səsləri ilə oxuyaraq, hər dəfə yeni nəfəs ve­rə­rək, onların ömrünü sanki əbədiləşdirmişlər və bu əbədiləşdirmə ömür­lük yaddaşlara həkk olunmuşdur.

Muğamları nəsildən-nəslə çatdıran, onlara yeni-yeni guşələr və xallar əla­və edib zənginləşdirən xalq xanəndələri olmuşlar (4, s. 12).

Azərbaycanda xanəndəlik sənətinin mənşəyi və inkişaf yolları az təd­qiq olunmuşdur. Bu sahədə məlumatın azlığı hər addımda hiss olunur. La­kin əldə etdiyimiz bəzi mənbələrə və məxəzlərə istinadən demək olar ki, xanəndəlik sənəti Orta əsrlərdə şəhərlərin inkişafı ilə əlaqədar mey­da­na gəlmişdir. O, zamanlar xanəndələr əsasən şəhər əyanlarının düzəlt­dik­lə­ri ziyafətlərdə, toy şənliklərində, karvansaralarda, çayxana­larda və yar­mar­kalarda çıxış etmişlər. Xanəndələr əsasən, fars dilində yazılmış qəzəl­lə­ri və təsnifləri oxuduqlarına görə kəndlilər xanəndələri öz məclislərinə də­vət etməzdilər. Kənd məclislərinin yaraşığı ya aşıqlar, ya da zurnaçılar dəs­təsi olardı (4, s. 12).

Onu da milli iftixar hissi ilə qeyd etməliyik ki, muğam musiqisinin əzə­mətli və nikbin təranələri, onun mahir ifaçılarının ölməz sənəti təkcə Şər­qin deyil, həm də Avropanın bir çox elm, mədəniyyət və incəsənət xa­dim­­lərini məftun etmişdir. Dünyanın xalq musiqisi pərəstişkarları klassik xa­nəndələrimizi heyrətlə dinləmiş, onların sənətinə yüksək qiymət ver­miş­lər (4, s. 11).

Burada F.Əmirovun çox gözəl dediyi kəlamlarını nəzərinizə çatdırmaq is­təyirəm. “Musiqi mədəniyyətimizin yeni yüksəlişi, yeni böyük nailiyyə­ti naminə ifaçılıq sənətinə tələbkarlığı artırmaq, həqiqi istedadları qayğı ilə tərbiyələndirmək, onları qocaman ifaçılarımızın zəngin təcrü­bəsi ilə si­lahlandırmaq lazımdır. Sənətkarlıq, yüksək tələbkarlıq bizim ən müqəd­dəs vəzifəmizdir. Bunsuz əsl sənət və əsl sənətkar yoxdur” (3, s. 70).

Qeyd edək ki, xanəndələr çox vaxt öz istək və arzularına görə istər rən­gi, istərsə də təsnifləri seçirlər. Bəzən isə elə olur ki, bəstəkarlıq qabi­liy­yətinə malik olan xanəndələrimiz özləri (məsələn, Cabbar Qaryağ­dı­oğ­lu, Xan Şuşinski,  Əlibaba Məmmədov, Hacıbaba Hüseynov, Arif Baba­yev) yeni təsnif, rəng, mahnılar bəstələyirlər. Deməli, belə nə­ticəyə gəl­mək olar ki, xanəndəlik sənəti durmadan inkişaf edir və pər­vazlanır. Ümu­miyyətlə, son zamanlar xanəndəlik sənətinə axın, muğam­larımıza me­yillik, onun təbliği, gənclərimiz arasında geniş yayılmışdır. İnanırıq ki, muğamlarımız bundan sonra da inkişaf edəcək, xalqımızın este­tik zövqünün formalaşmasında öz bəhrəsini verəcəkdir.

Bir məsələyə də toxunmaq istərdik. Uzun illərdir ki, muğam ifaçılığı iki qismə bölünübdür: zilxanlar, pəsxanlar. Muğam ifaçılığından söhbət ge­dərkən bu bölgü ilə razılaşmaq müəyyən mənada çətin olur. Əsl mu­ğam ifaçısının səsi gərək tarın 22 pərdəsini maneəsiz gəzə bilsin. Əks hal­da, muğamın tam ifasından söhbət gedə bilməz. Muğamın bütün şöbə­lə­rini öz kökündə, öz pərdəsində oxumağa iqtidarı çatmayan, bəhrli mu­ğam­larımızın birini belə oxumayan xanəndəni necə muğam ifaçısı adlan­dır­maq olar? Bəzi xanəndələrimiz bir qayda olaraq “Rast”ı “Əraq”la, “Ça­hargah”ı “Müxalif”lə, “Şur”u “Şikəsteyi-fars”la, “Segah-Zabul”u “Mü­­bərriqə” ilə tamamlamaqla bitkin sənət inciləri haqqında, onların ifa tər­zi barədə dinləyicilərdə natamam, səhv təsəvvür yaradırlar. Axı, nə va­cib olub ki, muğamı yarımçıq oxuyasan? Yaxşı olmazmı ki, həmin mü­ğən­nilər bu və ya digər muğamın səslərinə uyğun gələn, gücləri çatan şö­bə­lərini ifa etsinlər. İstər klassik, istərsə də müasir nəğməkarlar belə tə­şəb­büslər etmişlər. Zülfi Adıgözəlov, Hacıbaba Hüseynov, Arif Babayev ki­mi ustad xanəndələrin ifasında “Çahargah”ın “Hisar-müxalif”, “Rast”ın “Vi­layəti-Dilkeş” şöbələri lentə yazılmış və eşidənlərin rəğbətini qazan­mış­dır (1, s. 138).

İstedadlı gəncləri, ənənə və orijinallığı ilə seçilən ifaçıları – istər hər han­sı bir musiqi alətində çalan olsun, istərsə də oxuyan olsun – belələrini təb­liğ etmək nəinki lazımdır, hətta vacibdir (1, s. 138).

Bir sözlə xanəndələr öz sənətlərinə tələbkarlıqla yanaşmalı, dinləyici­lə­ri isə mənəvi cəhətdən qidalandırmalıdır.

Məqalədə xanəndə sənətinin inkişafı naminə onun qarşısında çox ciddi və­zifə və tələblər qoyulmuşdur. Bu vəzifə və tələblər ayrı-ayrılıqda mü­əy­yən hissələrə bölünmüşdür. Həmin tələb və vəzifələrin öhdəsindən xa­nən­dələrimiz layiqincə gələrsə, peşəkar ifaçıya çevrilə bilərlər. Belə ol­mazsa, əlbəttə, biz heç bir nəticə əldə edə bilmərik. Mən inanıram ki, il­lər keçdikcə, xanəndələrimiz durmadan artacaq, bu sənət aləmini daim ya­şadacaqlar. Tam əminliklə deyə bilərik ki, muğamlarımız etibarlı əllər­də­dir. Yaşadığımız, etibar etdiyimiz gələcəyə gedən bu yolda (xanəndəlik sə­nətinin inkişaf yollarında) onlara yorulmadan, durmadan çalışmalarını töv­siyə edək!

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 

  1. Məmmədov V.M. Muğam, söz, ifaçı. B.: İşıq, 1981, 144 s.
  2. Musayev. // “Qobustan” jurnalı, №2, 2002, s. 21-22.
  3. Əmirov F.C. Musiqi səhifələri (çıxışları və məqalələri). B.: İşıq, 1978, 144 s.
  4. Şuşinski F.M. Azərbaycan xalq musiqiçiləri. B.: Yazıçı, 1985, 478 s.

 

                                                            

 Nezaket Teymurova

 A view of the ways of development in Khanande`s (singer`s) art.

SUMMARY

The paper deals with the historical ways and modern position of the Azerbaijani Khanande`s art. The most necessary duties and demands which should be fulfilled at present are emphasized by the anther.

 Key words: Khanande (a singer), art, mugham, Mrs Mehriban Aliyeva, A.Vahid

 

Назакет Теймурова

Взгляд на пути развития искусства певцов — ханэндэ .

Резюме

В статье рассматриваются исторические пути и современное состояние искусства ханэндэ в Азербайджане. Подчёркиваются самые необходимые обязанности и требования, которые должны быть выполнены в настоящее время.

Ключевые слова: ханэндэ (певец), искусство, мугам, первая леди Мехрибан Алиева, А.Вахид.

 

Rəyçilər:

professor A.Babayev;

professor M.İbrahimov.

Mövzuya uyğun