AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 1, 2015

 

Bəyimxanım Vəlİyeva

AMK-nın doktorantı

 

Xan Şuşinskinin mahnı yaradıcılığı

 

Açar sözlər: Xan Şuşinski, “Segah”, muğam, xanəndə, xalq mahnıları

 Azərbaycan musiqisindən söhbət açarkən ilk növbədə muğam ifa­çı­lı­ğı, xanəndəlik sənəti göz önünə gəlir. Azərbaycan muğamları tarix boyu özü­nəməxsus inkişaf prosesində ictimai-siyasi hadisələrin təsiri altında tək­milləşmiş, müasir formaya düşmüşdür. Eyni zamanda muğamatda hər bir tarixi dövrün, zamanın, gərdişin öz möhürü, əks-sədası öz təcəssümü­nü tapmışdır. Musiqi aləmində öz ahəngləri, rəngləri və ifaçılıq yolları ilə fərq­lənən Azərbaycan muğamları zəhmətkeş xalqın həyat fəlsəfəsi, onun ar­zu və düşüncələri ilə sıx bağlı olmuşdur.

 Xanəndələr xalqın mənəvi aləminin, zəkasının, arzu-istəyinin ifadəsi olan xalq musiqisini təbliğ etmiş, yaratmış və qoruyub saxlamışdır. Əsr­lər­dən bəri Azərbaycan musiqi yaradıcıları və xanəndələri milli bayram­lar­da, toy mərasimlərində misilsiz çıxışları ilə geniş kütlələrin rəğbətini qa­zanmışlar, şübhəsiz ki, xanəndəlik sənətinin inkişafı muğam musiqisi ilə sıx əlaqədardır. Əsl xalq yaradıcılığından ibarət olan bu musiqi əsrlər bo­yu şifahi halda nəsildən-nəslə keçərək böyük və zəngin irs yaratmışdır.

Azərbaycan xanəndələri təkcə vokal ifaçılığı ilə deyil, eyni zamanda öz­lərinin bəstəkarlıq fəaliyyətiylə də göz önündə olmuşlar. Ümumiyyətlə qeyd etməliyik ki, bu gün dillərdə əzbər olan xalq mahnıları, təsniflər bir za­man hansısa nəğməkarın yaradıcılıq fəaliyyətinin məhsulu kimi mey­da­na çıxmış, ondan sonra bu bəstəni ifa edən digər sənətkarlar ona müx­tə­lif əlavələr və dəyişikliklər edərək, müasir səviyyəyə çatdırmışlar. Azər­baycan muğam ifaçılığı tarixində xanəndələr arasında Cabbar Qar­yağ­dıoğlu öz bəstəkarlıq fəaliyyəti ilə seçilmişdir. XX əsrdə Əlibaba Məm­mədov, Arif Babayev və Məmmədbağır Bağırzadə bu ənənəni mü­kəm­məl şəkildə davam etdirmişlər. XX əsrin əvvəllərindən muğam sə­nə­ti­nin əvəzolunmaz xanəndəsi Xan Şuşinski də bəstəkar-nəğməkar xanən­də­lərimizdən biri olmuşdur. Milyonların sevimlisinə çevrilmiş, ilahi mis­tik səsin sahibi olan Xan Şuşinskinin incə səsi və böyük sənəti bir çox ədib və şairlərin diqqət mərkəzində olmuş, onlar da böyük sənətkar haq­qın­da ürək sözlərini demişlər. Yazıçı Süleyman Rəhimov Xanı “milyon­la­rın sevimlisi”, Əli Vəliyev “əvəzsiz xanəndə”, Mirzə İbrahimov “gözəl sə­nətkar”, Süleyman Rüstəm isə Xanın səsinə “uzunömürlü səs” – deyib, tə­rif etmişlər. Böyük vokal ustası Bülbül isə Xanı “istedadlı sənətkar” ad­lan­dırmışdır [1, s. 25].

Xan Şuşinski daima xalq yaradıcılığından qidalanan xanəndə olmuş­dur. O, xalq musiqi xəzinəsinin nadir inciləri olan nəğmələrin füsunkar ifa­çısı olmaqla bərabər bir çox el sözlərinə, aşıq və şairlərin lirik şeir­lə­ri­nə incə nəğmələr qoşmuşdur. Onun məşhur “Qəmər”im mahnı­sından son­ra vətəni Şuşaya həsr etdiyi “Şuşanın dağları” mahnısı dillər əzbəri ol­maqla yanaşı, yarandığı gündən bu günə kimi xanəndələrin reper­tu­a­rın­dan düşmür. Ümumiyyətlə, xanəndənin yaradıcılığında “Segah” muğa­mı­nın xüsusi yeri olmuşdur. Onun repertuarında “Segah”ın bütün variantları səs­lənmişdir. Xüsusən də “Mirzəhüseyn segahı” və “Zabul-Segah” mu­ğam­larının ifaçısı kimi şöhrətlənən Xan Şuşinski “Şuşanın dağları” mah­nı­sını da məhz “Segah”dan bəhrələnərək yarat­mışdır. Mah­nı­nın sözləri ay­dın, qısa, təsirli olmaqla bərabər musiqisi də rəvan və oynaqdır:

Şuşanın dağları başı dumanlı,

Qırmızı qoftalı, yaşıl tumanlı,

Dərdindən ölməyə çoxdur gümanlı

Ay qız, bu nə qaş-göz, bu nə tel?

Ölərəm dərdindən onu bil,

Danışmasan da, bala, barı gül!

“Şuşanın dağları” mahnısının fraqment şəklində not nümunəsini təq­dim edirik:

1

Bəzi müəlliflər Xan Şuşinskinin bu mahnını 1918-ci ildə Şuşada dal­ğa­la­nan üçrəngli bayrağımıza xitabən yazdığını iddia edir. İlk misrada “başı du­manlı” yerinə “abı dumanlı” ifadəsinin işləndiyini və xanəndənin isti­fa­də etdiyi “abı duman”, “qırmızı kofta”, “yaşıl tuman” ifadəsi bayra­ğı­mı­zın üç rəngini təsvir etdiyini söyləyirlər. Qeyd edək ki, Xan Şuşinski Cum­huriyyətimizin mövcud olduğu dövrdə respublikanın ictimai-siyasi mə­dəni həyatında yaxından iştirak etmiş, konsert proqramları, tədbirlərdə çı­xış edərək əlindən gələni əsirgəməmişdir.

Bundan başqa nəğməkarın “Ay gözəl”, “Məndən gen gəzmə”, “Al ya­na­ğında”, “Dağlarda çiçək”, “Gözəl yarım”, “Ölürəm ay Ceyran bala” mah­nıları uzun illərin yaradıcılıq axtarışlarının bəhrəsidir. Bu mahnılar uzun illər boyu xanəndələrimizin repertuarının bəzəyi olmuşdur.

“Ölürəm, ay Ceyran bala” mahnısı da “Şuşanın dağları” mahnısı kimi se­gah ladında yazılmışdır. Lirik, sevgi etirafını ifadə edən bu mahnı din­lə­yicidə xoş ovqat, nikbin əhval yaradır. Məhz bu səbəbdən də yarandığı gün­dən bu günə kimi həmin mahnı xanəndələrin repertuarının bəzəyi olub, musiqi incisi kimi mədəni sərvətimizə çevrilmişdir.

“Ölürəm, ay Ceyran bala” mahnısının not nümunəsi:

2

3

Xan Şuşinski bir musiqi xadimi kimi yaxşı bilirdi ki, nəğmə həyatımız üçün ən zəruri mənəvi bir qidadır. O, işdə, əməkdə, döyüşdə, həyatda bizə kömək edir, qəmli dəqiqələrdə belə bizə təsir edir, qəlbimizdə nikbin duyğular oya­dır, bizi fədakarlığa, qəhrəmanlığa ruhlandırır, xüsusilə gənc nəslin es­tetik tərbiyəsində mühüm rol oynayır. Məhz buna görə də Xan Şuşin­ski­nin oxuduğu nəğmələrin musiqisi kimi mətni də ahəngdar, aydın və dol­ğundur, müasir nəğməkarlarımız mahnıların məhz bu cür səslən­mə­si­nə nail olmalıdırlar. Bunun üçün isə nəğməkarın gözəl səsindən, fitri is­te­da­dından başqa özünəməxsus yolu-izi, fantaziyası və oxuduğu mahnıları ci­lalayıb zənginləşdirmək, ona yeni-yeni əlavələr, nəfəslər, xallar artır­maq işində dəyərli xidmətləri olmalıdır.

Xan Şuşinskinin bəstələdiyi musiqilərin arasında qızı Bə­yim­xanıma həsr etdiyi “Ay qəşəng Ceyran” mahnısı diqqətimizi daha çox cəlb edir. Xan bu mahnını 1959-cu ildə bir yaşlı Bəyimin təzəcə dil aşıb “də­də” deməsi münasibətilə bəstələmişdir:

Araqçının mirvarı,

Ay qız, danış-gül barı

Evimizə gəlməsən,

Qonşumuza gəl barı.

 

Nəqarət

Ay qəşəng ceyran,

Gözlərı qurban

Danış dilinə qurban

Qara telinə qurban.

Əzizinəm, ay gəlin,

Ulduz gəlin, Ay gəlin

Qardaşıyın toyudur

Nazik yuxa yay gəlin.

Əzizinəm yonqarı,

Dülgər yonar yonqarı.

Qızıma, qurban olsun,

Doqquz qoca, on qarı [2, s.74].

Məhz elə öz körpəsinə ithaf etdiyi bu mahnıdan Xanın necə ailə, övladcanlı biri olmasının da sübutu açıq-aydın görünür.

Xan Şuşinski bəstəkarlardan yalnız Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaradı­cı­lı­ğı­na müraciət etmişdi. Məlumdur ki, dahi bəstəkar özünün “Qaragöz” ad­lı məşhur nəğməsini 1926-cı ildə bəstələmişdir. Bu gözəl, həmişəcavan mah­nının ilk ifaçısı Xan Şuşinski olmuşdur. Qocaman sənətkarlar söy­lə­yir­lər ki, Üzeyir bəy Xanın ifasında bu mahnını dinləməkdən doymazdı [2, s. 76]. Təəsüf ki, müasir müğənnilər bu mahnını düz oxumur, mahnı­nın həm mətnini, həm də musiqisini bayağılaşdırıb özlərindən qondarma əla­vələr edirlər.

Xan Şuşinskinin yaradıcılığı çoxşaxəli olmuşdur. O, bəstəkar, xanən­də, ən yaxşı qaval ifaçısı kimi də muğam ifaçılığı tariximizdə iz qoymuş­dur. Sənətkarın yaradıcılığı həmişə ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiymət­lən­dirilmişdir. 1971-ci ildə Azərbaycanın musiqi ictimaiyyəti Xan Şuşin­ski­nin 70 illik yubileyini keçirmişdi. Sənətkarın uzun illər səmərəli fəa­liy­­yətini nəzərə alaraq ona respublikanın xalq artisti kimi yüksək ad ve­ril­miş, eləcə də “Şərəf nişan”ı ordeni və bir çox medallarla təltif olun­muş­dur. İllər keçməsinə baxmayaraq bu böyük sənətkarın yaradı­cılığı hər za­man diqqət mərkəzində olmuşdur. Hal-hazırda görkəmli xanəndənin ya­radıcılığı gənc nəsil tərəfindən tədqiq edilir, öyrənilir, onun ifa xüsu­siy­yətləri araşdırılır. Sözsüz ki, musiqi sənətinə olan diqqət ümummilli li­de­rimiz H.Əliyevin əsasını qoyduğu müdrik siyasətin nəticəsidir. Hal-ha­zır­da möhtərəm prezidentimiz İ.Əliyev və onun xanımı – H.Əliyev fon­du­nun prezidenti, YUNESKO VƏ İSESKO-nun Xoşməramlı səfiri M.Əli­yeva tarixə, mədəniyyətə, ənənələrə, musiqiyə bağlılıq, mənəvi sər­vət­lərimizin hifz olunaraq gələcək nəslə ötürülməsi, dünyada tanınması uğ­runda bu siyasəti uğurla davam etdirirlər. Görülən tədbirlərin, gərgin zəh­mətin bəhrəsidir ki, muğam sənətimiz və onun görkəmli nümayəndə­lə­rinin yaradıcılığı bu gün də aktualdır, sevilir və yaşayır.

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

  1. Azərbaycan xalq mahnıları. B.: 2009.
  2. Məmmədov V.M. Muğam, söz, ifaçı. B.: İşıq, 1981, 144 s.
  3. Şuşinski F.M. Azərbaycan xalq musiqiçiləri. B.: Yazıçı, 1985, 478 s.
  4. Şuşinski F.M. Musiqişünasın düşüncələri. B.: Gənclik, 1995, 352 s.
  5. Şuşinski F.M. Xan Şuşinski. B.: İşıq, 1989, 99 s.
  6. Musazadə. İnstrumental muğam tədrisi. B.: 2014.

 

 

Бейимханум Велиева

Песенное творчество Хана Шушинского

Резюме

 В представленной статье раскрывается не только исполнитель­ское творчество великого ханендэ – Хана Шушинского, но его композиторское творчество – песни, автором которых он является.

Ключевые слова: Хан Шушински, “Сегях”, мугам, певец, на­род­ные песни

 

Bayimkhanum VALIYEVA

Song creativity of Khan Shushinski

SUMMARY

This article is not only about great songster Khan Shushinski as performer, but at the same time about his activities as composer and about the songs authorized him.

Key words: Khan Shushinski, “Segah”, mugam (eastern melody), singer of mugam, (national rhythmical melody), popular songs

 

Rəyçilər:          

professor Arif Babayev;

professor Rafiq Musazadə.

Mövzuya uyğun