S.Ələsgərovun tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1 nömrəli konsertində muğam ifaçılıq üsullarının təzahürü
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 3, 2015
AMK-nın doktorantı
S.Ələsgərovun tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1 nömrəli konsertində muğam ifaçılıq üsullarının təzahürü
Açar sözlər: Tar, musiqi, muğam, konsert, orkestr
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan bəstəkar Süleyman Ələsgərovun zəngin yaradıcılıq irsində xalq çalğı alətləri orkestri üçün müxtəlif janrlı instrumental əsərlər mühüm yer tutur. Özünəməxsus milli xüsusiyyətlər və üsluba malik olan bu əsərlər bəstəkarın yaradıcılığında digər sahələrdə olduğu kimi tükənməz xalq musiqisindən bəhrələnir. Səlis və eyni zamanda rəngarəng musiqi dili ilə fərqlənən xalq çalğı alətləri orkestri üçün “Sözsüz mahnılar”, “Qarabağ təranələri” rapsodiyası, kamança ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün “Skertso”, “Tarantella”, tar ilə orkestr üçün “Daimi hərəkət”, qanun ilə orkestr üçün poema, eləcə də tar ilə orkestr üçün konsertlər Azərbaycan xalq musiqisinin qaynaqları ilə sıx əlaqəli peşəkar musiqimizin maraqlı bir səhifəsini təşkil edir.
Bütün yaradıcılıq fəaliyyəti boyu xalq çalğı alətləri orkestri ilə bağlı olan Süleyman Ələsgərov böyük sənət dünyasına tar aləti ilə gəlmiş bacarıqlı və səriştəli bir ifaçı kim yetişərək Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verilişləri şirkətinin xalq çalğı alətləri orkestrində əvvəl tarzən, sonra isə bir neçə il dirijor vəzifəsində çalışıb. Bu, bəstəkarın bir çox xalq çalğı alətlərinə hərtərəfli bələd olmasına təkan vermişdir. Bəstəkar bu alətlərin xüsusiyyətlərini öyrənərək, bütün yaradıcılığı boyu onlar üçün böyük səylə maraqlı repertuar üzərində işləmişdir.
Süleyman Ələsgərovun xalq çalğı alətləri orkestri üçün yaratdığı zəngin əsərlər sırasında tar ilə orkestr üçün konsertlər xüsusilə seçilir. Bəstəkar tar üçün bəstələdiyi 1 və 3 nömrəli konsertlərini xalq çalğı alətləri orkestri üçün bəstələyib.
2 saylı konsert (tarzən R.Quliyevə həsr olunub) əvvəlcə simfonik orkestr üçün yazılmış (1982), bir il sonra isə Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün köçürülmüşdür. Hər üç konsertdə tarın bədii – texniki imkanları, bu alətdə ifaçılıq mədəniyyəti əks olunub klassik forma ilə xalq musiqisinin gözəl vəhdəti nümayiş etdirilmişdir.
S.Ələsgərovun tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1 saylı konserti 1972-ci ildə tamamlanmış və 1973-cü ildə görkəmli tarzən, respub-likanın əməkdar artisti Əhsən Dadaşov və Teleradio şirkətinin xalq çalğı alətləri orkestri tərəfindən ifa olunmuşdur. Qeyd etməliyik ki, bu konsert Əhsən Dadaşova həsr edilib.
Tarın tembr regist çalarlarının ifa üsullarının geniş tətbiqi ilə yanaşı bu konsertdə xalq çalğı alətləri orkestrinin ahəngdar səslənməsi də özünə geniş yer tapır.
Tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1 saylı konsert yaranana qədər Süleyman Ələsgərov bu orkestr üçün “Rəqs”, “Tarantella” (1941), “Cəngi”, “Yallı”, “Qaytağı” (1942), “Marş” (1944), “Çahargah” (1954) əsərlərini bəstələmişdi. 1956-cı ildə yaranan tar ilə fortepiano üçün sonatina da tar ifaçılığı üçün səciyyəvi olan rəngarəng ştrixlər məharətlə tətbiq edilmişdi.
- Ələsgərov konsert janrında ilk dəfə 1947-ci ildə öz qələmini sınayıb. Belə ki, onun violençel, fortepiano və simfonik orkestr üçün bəstələdiyi ikiqat konserti milli konsert janrının inkişafında müəyyən rol oynamışdır. Çox maraqlı bir faktı da qeyd etməliyik ki, Süleyman Ələsgərov həmin dövrdə bəstələdiyi “Bayatı-Şiraz” simfonik muğamında bəstəkar xalq musiqisindən, muğamdan bəhrələnərək kamil və dolğun formalı bir əsər yaratmağa nail olmuşdur. Beləliklə bəstəkarın xalq çalğı alətləri orkestri üçün pyesləri, tar üçün yazılan sonatinası, eləcədə “Bayatı-Şiraz” simfonik muğamında əldə edilən tapıntılar, xalq musiqisinin müxtəlif qaynaqlarından bəhrələnmə sahəsindəki axtarışları nəticəsində tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1 nömrəli konsert yaranıb ərsəyə gəlmişdi.
1 nömrəli konsert əlvan musiqi obrazları, parlaq musiqi koloriti ilə fərqlənir. Üzeyir Hacıbəylinin ənənələrini davam etdirən Süleyman Ələsgərov öz konsertində milli məqam intonasiya xüsusiyyətlərini klassik funksional sistemlə qovuşdurur. Bəstəkar xalq musiqisinə yaradıcı münasibətini nümayiş etdirir.
Azərbaycan bəstəkarlarının muğama əsaslanaraq öz yolunu tapmağın məhz Ü.Hacibəyli yaradıcılığından qaynaqlandığını bir sıra elmi tətqiqatlarında ardıcıl araşdıraraq, təhlil edən musiqişünas, professor Cəmilə Həsənova belə bir fikri vurğulayır: “Milli musiqimizin klassiki Üzeyir Hacıbəyov öz məqalələrində qeyd edirdi ki, xalq musiqisindən və muğam sənətindən xalqın arzularını, düşüncələrini, həyata, dünyaya baxışını, sənətkarlıq sirlərini öyrənmək və bundan yaradıcılıqla faydalanmaq lazımdır. Çünki xalq musiqi sənətinin əsasını təşkil edən ciddi qayda-qanunlara riayət olunması bəstəkar fantaziyasına qol-qanad verir (5, s. 150).
Süleyman Ələsgərov Ü.Hacıbəyli məktəbinin layiqli davamçısı kimi tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1 nömrəli konsertində xalq musiqisindən yaradıcılıqla bəhrələndiyini nümayiş etdirir.
1 nömrəli konsert ənənəvi klassik formadadır, üç hissədən ibarətdir: Birinci hissə Allegro con fuoco (a – moll), ikinci hissə Andante cantabile (b – moll – f – moll), üçüncü hissə Allegro moderato (a – moll). Birinci hissə nikbin ruhlu olub, canlı və dinamikdir, sonata formasındadır. İkinci hissə konsertin lirik mərkəzidir. Bəstəkarın “Sözsüz mahnıları”na obraz baxımından yaxın olan bu hissə mürəkkəb üçhissəli formadadır. Təntənəli və gümrah xarakterli üçüncü hissə nikbin obrazlardan qurulur. Bu hissə rondo-sonata formasındadır. Burada rəngarəng obrazlar bir-birini əvəzləyir.
Konsertdə xalq musiqisinin, rəngarəng janrlarının, muğam ifaçılığının bir sıra xüsusiyyətləri öz təzahürünü tapıb. Burada konkret mövzuların lad əsasları səciyyəvi xüsusiyyətlərə malikdir. Mövzuların inkişafında muğamlardakı inkişaf üsulları ilə bağlı müəyyən qanunauyğunluqlar meydana çıxır. Forma quruluşunda ladın formayaradıcı xüsusiyyətləri özünü büruzə verir.
Konserin birinci hissəsi qısa və yığcam iki xanəli girişlə açılır. Sadə üçhissəli formada qurulan əsas mövzu şur məqamına əsaslanır. Lya mayəli şur məqamı üzərində qurulan mövzuda ladın VIII pilləsinin yarım ton bəmləşmiş alterasiyalı növü “Şur” muğamının “Şur-Şahnaz” şöbəsinin xüsusiyyətindən irəli gəlir. “Şur-Şahnaz” da VIII pillə yarım ton bəmləşir, IX pillə isə yarım ton zilləşir. (Musiqi nümunəsi № 1)
Sadə üçhissəli formada qurulan mövzunun orta bölməsini orkestr ifa edir (3-5). Burada mövzu hümayun məqamında səslənir (Do mayəli hümayun). Beləliklə, iki lad arasında maraqlı uyğunlaşma yaranır. Yəni şurun alterasiyalı şəkli “hümayun”un səs sırası ilə uyğunlaşır. Bəstəkar bu uyğunluğu çox məharətlə duyaraq tətbiq edir.
Konsertin birinci hissəsinin köməkçi mövzusu (d moll, Andante con moto) əsas mövzu ilə obraz, temp və lad baxımından təzadlıdır. Köməkçi mövzu şüştər ladına əsaslanır. Əvvəlcə orkestrdə səslənən əsas mövzu (6) sonra solistin ifasına keçir. Axıcı, lirik xarakterli mövzu muğamda olduğu kimi vahid rüşeymdən yetişərək inkişaf edir. Melizmlərlə zəngin olan melodiya şüştər ladında başlayıb, segah ladına modulyasiya edir. (re – şüştər – fa#– segah)
Musiqi nümunəsi № 2
Re – şüştər
Fa # segah
Burada şüştər məqamı ilə “Segah”ın alterasiyalı şəkli arasında uyğunluq yaranır. Segah məqamında VII pillənin bəmləşməsi və VIII pillənin yarım ton zilləşməsi nəticəsində şüştər ondan böyük tersiya yuxarı yerləşən alterasiyalı segah ladlarının səs sırası arasında uyğunluq yaranır.
Bu xüsusiyyət bir sıra xalq musiqisi nümunələrində də müşahidə edilir. Məsələn: “Segah” muğamında ifa olunan “Müxalif” rənginin başlanğıcı mi segah, orta hissəsi isə do şüştər tonallığında verilir.
Musiqi nümunəsi № 3
S.Ələsgərovun konsertinin birinci hissəsinin işlənmə bölməsində də melodiya şüştər ladından segaha modulyasiya edir. (13-14 )
Xalq musiqisinin ifaçılıq üsulları, melodik və lad-intonasiya xüsusiyyətləri konsertin birinci hissəsinin kadensiyasında daha parlaq şəkildə təzahür edir. Musiqişünas E.Babayev bu kadensiyanı belə səciyyələndirir: “Konsert janrı üçün səciyyəvi olan kadensiya bəstəkarın tar konsertində tamam başqadır. Onu texniki imkanların nümayişindən daha çox tarın monoloqu adlandırmaq olar (7, s.10).
Konsertin işlənmə bölməsinin sonunda şüştər ladından eyniadlı bayatı-şiraz məqamına keçid baş verir. Sonra bayatı-şiraz məqamı üzərində kadensiya başlanır.
Musiqi nümunəsi №4.
Melodiya qısa anda şur ladına modulyasiya etdikdən sonra segah məqamı üzərində kadensiyanın ikinci bölməsi başlanır. Burada “Haşım segahı” muğamının intonasiyaları səslənir və zəng simlərdə çalğı üsulu tətbiq edilir.
Musiqi nümunəsi №5.
Kadensiyanın üçüncü bölməsi (Andante) “Çahargah” muğamının “Hisar” şöbəsinin intonasiyaları üzərində qurulub (yəni sol mayəli çahargah). Burada melodiya muğamda olduğu kimi zildən bəmə enir və variant – sekvensiya üsulu ilə inkişaf edir. Çahargah məqamı üzərində qurulan bölmədə də zəng simlərdə çalğı üsulu tətbiq olunur. Ümumiyyətlə, kadensiyanın segah və çahargah məqamları üzərində qurulan bölmələri instrumental muğam üçün səciyyəvi olan gəzişmə bölmələrini xatırladır. Muğamın gəzişmə bölmələri sekvensiyalı inkişafa əsaslanır burada “sekvensiya daxilində sekvensiya” verilir. Yəni ladın müəyyən pərdələri əhatəyə alınır, müəyyən melizmatik fiqurlar əvvəlcə kiçik özəklərlə sekvensiya şəklində təkrar olunur. Bu sekvensiyalar enən istiqamətə malikdir. Daha sonra “özəklər” (“rüşeym”) qrup halına salınaraq, sekvensiya kimi təkrar edilir (kadensiyanın 23-37-ci xanələri). Bu bölmədə melodiya muğamda olduğu kimi variant şəklində inkişaf edir.
Kadensiyanın ikinci və üçüncü bölmələri segah və eyni mayəli çahargah məqamlarının dinamik qovşağıdır. Bütövlükdə kadensiyanın məqam-tonal inkişaf sxemi belədir:
Mib bayatı-şiraz – Sib şur – sol segah – sol çahargah.
Bəstəkar kiçik bir kadensiyada müəyyən modulyasiyaşəbəkəsi yaradır. Məqamların sıx qarşılıqlı tabeçiliyi və intonasiya bağlılığı zəminində müəyyən ölçüyəsalma səddi yaranır. Hər bir ladın spesifik intonasiya zonası vasitəsilə maraqlı keçidlər edilir, əvvəlki tonika inkar olunur. Bayatı-şiraz məqamından şura keçərkən “düyün” bağlanır və nəticələnir.
Musiqişünas R.Məmmədova “Muğam – sonata qovşağı” tədqiqat əsərində yazır: ”Muğam – instrumental və vokal-instrumental janrdır (dəstgah və ritmik muğamlar onun növ müxtəlifliyinə aiddir). Bu janrların əsasında birincisi – daxilən inkişaf etmiş zəngin xalq musiqisi janrları, ikincisi – bunların hər dəfə yeniləşən təkrarları dayanır.
“Azərbaycan (geniş mənada Şərq) musiqisinin spesifikası isə ciddi lad əsasları üzərində qurulan konkret tematik intonasiyalaşdırma sahəsində axtarılmalıdır” (6, s.11).
S.Ələsgərovun konsertinin timsalında bütün bunların şahidi oluruq. Xüsusən birinci hissənin kadensiyasında milli təfəkkür – musiqi materialının muğam inkişaf prinsipi özünü büruzə verir. Konsertin birinci hissəsi məqam baxımından çox zəngindir. Burada rast məqamından başqa bütün ladlar tətbiq edilir. Aparıcı məqamlar şur, şüştər və segahdır.
Konsertin ikinci hissəsi Andante cantabile birinci hissəsinin köməkçi mövzusunun lirik obrazlar dairəsini davam etdirir.
Andante cantabile (b moll) bəstəkarın sözsüz mahnılarını xatırladır. Heyrətamiz nəfis və zərif melodik üslub, koloritli harmoniyalar bu hissəyə xüsusi rövnəq verir. Mürəkkəb üçhissəli formanın birinci bölməsində bayatı-şiraz məqamından şüştər məqamına modulyasiya baş verir. Çahargah məqamına əsaslanan orta bölmədə aşıq musiqisinin xüsusiyyətləri nəzərə çarpır. S.Ələsgərovun xalq çalğı alətləri orkestri üçün yaratdığı müxtəlif janrlı instrumental əsərləri araşdıran tədqiqatçı M.Qafarova yazır: “Orta bölməni dinlədikcə bizim gözlərimiz önündə iki aşığın deyişməsi canlanır. Müəllif belə deyişməni orkestr və solist arasında aparır” (1, s. 123).
Konsertin ikinci hissəsinin orta bölməsi məqam-tonal inkişaf baxımından zəngindir: (çahargah – segah – şüştər). Bayramsayağı, nikbin ruhlu final (a moll) rondo–sonata formasındadır. Burada xalq musiqisinin instrumental muğamların bir sıra xüsusiyyətləri tətbiq olunmuşdur.
Şur məqamına əsaslanan refren mövzusundan sonra verilən segah üzərində qurulan birinci epizodda “Qarabağ şikəstəsi”nin intonasiyaları verilir (xanə 33-38). Orkestrin ritmik formulunun müşayiəti zərbi muğamla bənzəyiş yaradır. Refrenə qayıdış (62) “Segah” muğamının “Şikəsteyi-fars” şöbəsinin intonasiyalarına əsaslanır. İkinci epizoda (Piu mosso) keçid şur məqamından “Şüştər” muğamının “Tərkib” şöbəsi vasitəsilə baş verir. İkinci epizodda (Meno mosso – “Şüştər”in “Tərkib” şöbəsi) solisti orkestrin ostinat ritmik fiqurları müşayiət edir. Bu, bir növ zərbi muğamı xatırladır.
Konsertin melodik üslubunda melizmlərə geniş yer verilir. Birinci hissənin köməkçi mövzusu, eləcə də üçüncü hissənin birinci epizodunun melizmləri lal barmaq üsulu ilə ifa edilir. Maraqlı bir ştrix ikinci hissənin başlanğıc mövzusunda rast gəlinir. Burada melodiyada glissando tətbiq edilir. Belə glissando – sürüşmə muğam ifaçılığında təsadüf edilir.
ƏDƏBİYYAT:
- Qafarova M. Bəstəkar Süleyman Ələsgərov və xalq çalğı alətləri orkestri. Dərs vəsaiti. B.: ADPU, 2012, 226 s.
- Quliyev S. Süleyman Ələsgərovun tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün konserti (Metodik tövsiyələr). B.: 1982, 24 s.
- Xəlilov V.C. Süleyman Ələsgərov. B.: İşıq, 1985, 64 s.
- İsmayılov M.C. Azərbaycan xalq məqamlarının qohumluq münasibətləri haqqında. // Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının Elmi Xəbərləri, 1972, № 9, s. 5-43.
- Həsənova C.İ. “Leyli və Məcnun”operası Üzeyir Hacıbəyovun lad nəzəriyyəsinin təşəkkülündə ilkin mərhələ kimi – “Musiqi dünyası” jurnalı. 2008, 2/35, s. 150-153.
- Məmmədova R. Muğam – sonata qovşağı. B.:İşıq, 1989, 128 s.
- Babayev E.Ə. Süleyman Ələsgərov. B.: Azərnəşr, 1982, 29 s.
- İsmayılov M.C. Azərbaycan xalq musiqisinin məqam və muğam nəzəriyyəsinə dair elmi-metodik oçerklər. B.: Elm, 1991, 117 s.
Докторант АНК
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРИЕМОВ МУГАМНОГО ИСПОЛНИТЕЛЬСТВА В 1-OМ КОНЦЕРТЕ ДЛЯ ТАРА И ОРКЕСТРА НАРОДНЫХ ИНСТРУМЕНТОВ СУЛЕЙМАНА АЛЕСКЕРОВА
Резюме
Творчество видного деятеля Азербайджанской культуры, народного артиста Азербайджанской Республики, лауреата государственной премии, обладателя «Ордена Славы», профессора Сулеймана Алескерова богато по своему наследию.
Объектом исследования данной статьи является Концерт №1 для тара и оркестра народных инструментов С. Алескерова, написанный в 1972-м году. В 1973-м году произведение было исполнено известным таристом Ахсаном Дадашевым, которому и посвящен данный концерт. В статье концерт анализируется с позиции претворения приципов мугамного исполнительства.
Ключевые слова: тар, музыка, мугам, концерт, оркестр
post-graduate student of ANC
POSSIBILITIES OF USING SAMPLES OF THE MUGAM IN PERFORMANCE OF THE FIRST CONCERT OF S.ALESGEROV FOR TAR WITH ORCHESTRA OF FOLK INSTRUMENTS
Summary
Benefiting by inexhaustible folk music activities of a notable representative of Azerbaijan Music Culture, People`s artist, with Order of Glory, State prize – winner, professor S.Alesgerov are very rich.
The First concert of S.Alesgerov for tar with the Orchestra of Folk Instruments completed on 1972 and on 1973 performed by tar player,Honoured artistAhsanDadashov and the Orchestra of Folk Instruments of Teleradio Company. This concert devote to AhsanDadashov.
Here were applied some of characters instrumental mughams of folk music.
Key words: Tar, music, mugham, concert, orchestra
Rəyçilər:
xalq artisti, professor Ağaverdi Paşayev;
dosent Səbuhi Cəfərov
