AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 3, 2015 

İlqar ƏLİYEV

AMK-nın dosenti

XIX-XXI əsrlərdə Azərbaycan muğam sənətinin təkamülünə dair

Açar sözlər: muğam, ifa, konsert, segah

XIX əsrin II yarısından etibarən Azərbaycan muğamları yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur. XIX əsrin 80-cı illərinə qədərki dövrdə mu­ğamlar əsasən, toy şənliklərində, musiqi məclislərində ifa olunur və bu muğamların ifasına vaxt baxımından heç bir məhdudiyyət qoyul­murdu. Dəstgahlar irihəcmli və bir neçə muğamdan ibarət kompo­zisiya şək­lində bir neçə saat ərzində ifa olunardu. Amma bunu da qeyd etmək la­zımdır ki, muğamların bu tərz ifası xanəndə və sazəndələrin ustalıq sə­viy­yəsinin də əsas göstəricisi idi. Tanınmış tarzən, respub­lika­nın xalq ar­tisti Əhməd Bakıxanov öz xatirələrində yazır: “Bir zaman Seyid Şu­şinski dörd saata qədər “Çahargah” muğamı oxuyurmuş” (4, s. 77).

Həmin illərdə muğamlar həmçinin teatr tamaşalarında fasilələr za­manı oxunmağa başlayır. Bu fasilələr qısa olduğu üçün ifa olunan muğamlara artıq müəyyən vaxt məhdudiyyəti qoyulmağa başlandı. Bu isə öz növ­bə­sində muğam ifaçlığında yeni bir ifa tərzinin yaranmasına səbəb oldu. Kon­sert ifa tərzinin yaranması nəticəsində dəstgahlar həcmcə ki­çil­di və kom­pozisiya baxımından yeni formalar əmələ gəldi. Konsert ifa tərzi mu­ğam ifaçılığına yeni baxış olmaqla yanaşı, muğamın həcmcə yığılmasına və yekunda muğam dəstgahlarının yeni quruluşda formalaş­masına gətirib çıxardı.

Bu haqda musiqişünas-alim, professor Məmmədsaleh İsmayılov qeyd edir: “Məlum olduğu kimi, muğamlar hələ qədim zamanlardan, əsas eti­ba­rı ilə vokal və vokal-instrumental əsərlər kimi yayılmışdır. Lakin bu­nun­la yanaşı, Azərbaycanda muğam bir instrumental əsər kimi də ya­yıl­mış və inkişaf etmişdir ki, bu da bir sıra muğamların çalğı alətlə­rində, xü­su­silə tar və kamançada solo şəklində ifa olunması ilə bağlıdır. Mu­ğa­matın bir instrumental janr kimi inkişaf etməsi, onun xalq çalğı alə­timiz tarda dəstgah şəklində ifa olunması ilə çox əlaqədardır” (3, s. 59).

Muğam ifaçılığında yeni bir formanın, ifa tərzinin yaranmasına təkan ve­­rən amillərdən biri də 1902-ci ildə ilk qrammofon vallarının işıq üzü gör­­məsi oldu. Qrammofon vallarının ifa müddəti üç dəqiqədən bir az ar­tıq olduğuna görə hər bir ifaçı və xanəndə muğamları verilən vaxt ər­­­zində yeni kompozisiyada reqlamentə uyğun ifa etmək məcburiy­yə­tin­də idi. Bu­na görə də qrammofon vallarına yazılan muğamlar bir-iki şö­bə, təsnif və rəngdən ibarət olan birhissəli forma xarakteri daşıyır. Buna əyani mi­sal olaraq Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə bura­xıl­mış “Qa­ra­bağ xa­nən­dələri” adlı alboma nəzər salmaq kifayət edər (məsələn: Cab­bar Qar­yağ­dıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev və b.)

XX əsrin əvvələrində dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəylinin yazdığı “Leyli və Məcnun” operası bu ifa tərzini bir növ tam təsdiqlədi. Üzeyir bəy “Leyli və Məcnun” operasında əsərin qəhrəmanlarının daxili aləmini, onların keçirdikləri hiss və həyəcanları tamaşaçıya daha da dolğun çat­dırmaq üçün muğamlardan çox məharətlə istifadə etmişdir.

Beləliklə, Azərbaycan xalqının musiqi həyatına üzvi daxil olan mu­ğamlarımız artıq bəstəkarların da maraq dairəsinə öz təsirini göstər­məyə başlayır. 1930-cu illərə təsadüf edən muğamların ilk nota alınmış nümunələri muğamı bir incəsənət sahəsi kimi öyrənən elm adamları üçün ilk mənbə rolu oynayırdı. Muğamların nota alınması şifahi mənbələrə əsaslanır və buna görə də dəstgahların ifasını daha dəqiq və incəliyi ilə nota köçürmək üçün xüsusi üsullardan istifadə etmək bacarığı və böyük təcrübəyə malik olmaq lazımdır.

Qara Qarayev, Niyazi, Tofiq Quliyev, Zakir Bağırov kimi görkəmli bəstəkarlar “Rast”, “Zabul”, “Dügah” kimi muğamları fortepiano alətində ifa etmək üçün nota alıblar. Muğamların nota alınmasının əsas dəyərli xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, bu nümunələr vasitəsilə müəyyən bir dövrdə ifa olunan eyniadlı muğam dəstgahlarının tərkib hissələrinin ardıcıllığında gedən dəyişiklikləri və şöbələrin sayında olan fərqləri üzə çıxarmaq mümkündür. Artıq 1960-70-ci illərdə bəstəkar Nəriman Məm­mədov bu ənənəni davam etdirərək səkkiz muğam dəstgahı, o cümlədən, 1962-ci ildə “Çahargah”, “Hümayun”, “Bayatı-Şiraz”, “Şur” muğam­larını, 1963-cü ildə “Rast” və “Şahnaz” muğamlarını, 1965- ci ildə “Se­gah-Zabul” və “Rəhab” muğamlarını nota alır. Bəstəkarlıq məktəbinin ənənələrindən bəhrələnən muğam ifaçıları bu sahəyə təcrübə baxımından çox yaxın olduqlarına görə öz imkanları sayəsində xeyli işlər görüb.

Nümunə olaraq sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, BMA-nın profes­soru, əməkdar incəsənət xadimi, kamança ifaçısı Arif Əsədullayevin 2003-cü ildə nota köçürdüyü “Bayatı Şiraz” və “Hümayun”, 2005-ci ildə “Rast” və “Çahargah”, 2006-cı ildə “Şur”, “Şüştər” və “Zabul-Segah”, 2009-cu ildə “Rast”, “Segah”, “Şur”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”, “Şüştər”, “Hümayun”, “Zabul-segah” instrumental muğamlarına, Nax­çıvan MR-nın əməkdar mədəniyyət işçisi, tarzən Əkrəm Məmmədlinin 2010-cu ildə nota aldığı “Rast”, “Bayatı-Qacar”, “Mahur-Hindi”, “Orta-Mahur”, “Şur”, “Hümayun”, “Rəhab”, “Şahnaz”, “Çahargah”, “Xaric-segah”, “Zabul-segah” və “Bayatı-kürd” kimi muğamların not nəşrini misal gətirmək olar.

Sovet hakimiyyəti illərində incəsənətə, yaradıcı irsə xüsusi diqqətin ol­­ması muğamın qarşısında geniş imkanlar açır. Musiqimizin tədris olun­ması üçün musiqi məktəbləri, texnikum və konservatoriya kimi tədris müəssələri yaradılır. Bu elm ocaqlarında xalq çalğı alətləri və xanəndəlik ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələrə muğamları öyrənmək üçün xüsusi tədris proqramları işlənib hazırlanır. Proqramda nəzərdə tutulan muğam­lar professional muğam ifaçılarının məsləhəti ilə tərtib olunur: “9 may 1925-ci ildə Ü.Hacıbəylinin rəhbərlik etdiyi Türk (Azər­baycan – V.Ə.) Musiqi Texnikumunda xalq çalğı alətləri şöbəsi üçün nəzərdə tutulmuş ilk dərs proqramı hazırlanıb. Bu proqramın yaradıcısı və təşkilatçısı Üze­yir Hacıbəyli olub. Musiqi Texnikumunun tar, kaman­ça və muğamat si­nif­ləri üçün proqramları 9 may 1925-ci il xalq çalğı alətləri şöbəsində mü­zakirə olunmuş və qəbul edilmişdir. Proqram həm birinci dərəcəli (ib­ti­­dai təhsil), həm də ikinci dərəcəli (orta təhsil) təhsil alan şagird və tələ­bə­lər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Muğam üçün nəzərdə tutulmuş proq­ram­da “Rast”, “Şur”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz” və “Bayatı-İsfahan” “Hü­ma­yun”, “Mahur-Hindi”, “Rəhab”, “Segah-zabul”, “Dügah” və “Şüştər” ki­mi dəstgahların şöbələrinin siya-hısı veri­lir və tədris olunması məsləhət görülürdü” (5, s. 84).

Musiqi təmayüllü tədris müəssisələrinin artması, konsert fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulan filarmoniyanın açılışı, tanınmış professional musi­qiçi və xanəndələrin iştirakı ilə təşkil olunan konsertlər, yeni keyfiyyətli qrammofon vallarının buraxılışı, muğam festivallarının və müsabiqələrin keçirilməsi muğam ifaçılarının ustalıq səviyyəsinin artmasına və yaradıcı təxəyyülünün inkişafına böyük təsir göstərdi.

Muğamların yeni forması sayılan simfonik muğamların meydana gəl­mə­si muğam sənətinə fərqli bir baxış idi. Bəstəkar Fikrət Əmirov “Şur” və “Kürd-Ovşarı” simfonik muğamlarını, Niyazi isə “Rast” simfo­nik mu­ğa­mını yazmaqla Azərbaycan muğamlarının dünya səhnəsinə yol açma­sı­na təkan verdilər.

Simfonik muğamlar muğamın yeni konteksdə təqdimatı idi. Avropa­nın sayılıb-seçilən orkestrlərinin ifasında səslənən bu əsərlər Azərbaycan muğamının zirvədə olduğuna daha bir sübutdur. Bu sənət əsərləri bir növ Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin ən böyük nailiyyətlərindən biridir desək, yanılmarıq.

Dövlətimizin muğam irsinə verdiyi dəyərli qiymətin sayəsində muğam sənətinin inkişafı bu gün də davam etməkdədir. Heydər Əliyev Fondunun pre­zidenti YUNESCO-nun və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, millət və­ki­li Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə keçirilən Beynəlxalq mu­ğam müsabiqə və festivalları, Azərbaycan muğam irsinin disk­lərə köçü­rü­lüb albom şəklində buraxılması, Azərbaycan muğam­larının qorunması və təbliğ olunması sahəsində göstərilən ən böyük qayğıdır. Bu qayğı sa­yə­sində muğamlarımız dili, mədəniyyəti müxtəlif olan xalqlarla ünsiyyət qurmaq üçün ən gözəl vasitəyə çevrilib.

ƏDƏBİYYAT:

1. Hacıbəyov Ü.Ə. Secilmiş əsərləri. B.: Yazıçı, 1985, 650 s.
2. Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm,1969, 248 s.
3. İsmayılov M.C. Azərbaycan xalq musiqisinin janrları. B.: İşıq, 1985, 100 s.
4. Bakıxanov Ə.M. Ömrün sarı simi (Məqalələr və xatirələr). Tər­tib­çi­lər: Tofiq Bakıxanov və Məmmədrza Bakıxanov. B.: İşıq, 1985, 78 s.
5. Əbdülqasımov V.Ə. Azərbaycan tarı. B.: İşıq, 1989, 96 s.
6. Məmmədov N.H. Rast və Şahnaz. B.: Azərnəşr, 1963, 65 s.
7. 7. Əsədullayev A. İnstrumental muğamlar. B.: Adiloğlu, 2009, 168 s.
8. 8. Məmmədli Ə. Azərbaycan muğamları (İnstrumental). B.: Azər­bay­can, 2010, 328 s.

Ильгар АЛИЕВ

Доцент АНК

OБ ЭВОЛЮЦИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУГАМА  В XIX — XXI ВЕКАХ

Резюме

В представленной статье рассмотрены причины сжатия объема Азербайджанских мугамов и формирование новой исполнительской концертной версии мугам-дастгяхов в конце XIX и в начале XXI веков.

Ключевые слова: мугам, исполнение, концерт, сегях.

İlqar ALIYEV

Associate Professor of ANC

THE APPLY OF AZERBAIJAN MUGHAM ART IN THE NINETEENTH AND TWENTY FIRST CENTURIES AND EVOLUTION IN PERFORMING

Summary

The article deals with the reasons for the shortening of wide perfor­minq of Azerbaijan muqams in size and their design in the form ofconcert stile performance and their areas of application during the period covering the end of the XIX and beginning of the XXI centuries.

Key words: mugham, performanse, concert, segah

Rəyçilər:

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Jalə Qulamova;

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Telman Qəniyev

Mövzuya uyğun

• 12.12.2018 -- Azərbaycan qarmon ifaçılığı sənətində muğam
• 02.12.2016 -- “Hisar” şöbəsinin nəzəri və praktiki məsələlərinə dair
• 29.06.2016 -- “Zabul Segah” muğamında bəzi variantlar
• 17.12.2015 -- Musiqişünas alim M.İsmayılovun əsərlərində segah məqamı
• 16.09.2015 -- S.Ələsgərovun tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1 nömrəli konsertində muğam ifaçılıq üsullarının təzahürü