AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA”  № 4, 2015

 

 

Rasim ƏLIYEV

AMK-nın doktorantı

 

Musiqişünas alim M.İsmayılovun əsərlərində segah məqamı

 

Açar sözlər: muğam, məqam, tonallıq, “məqam-tonallıq dəyişməsi”, M.C.İsmayılov, “Segah”, “Şikəsteyi-fars”, şikəstə, xalq mahnıları

 

Azərbaycanda həm vokal-instrumental, həm də ins­tru­mental şəkildə xanəndə və sazəndələr tərəfindən ifa olunan “Segah” mu­­­­ğamı Azərbaycan musiqi tədqiqatçılarının, muğamşünaslarının tədq­i­qat obyekti olaraq daim diqqət mərkəzindədir. Bu muğam haqqında Ü.Ha­cıbəyli (1885-1948), M.İsmayılov (1912-1994), R.Zöhrabov (1939), E.Babayev (1948-2003) kimi musiqişünas-alimlərimizin əsərlərində ma­raqlı fikirlərə rast gəlirik. Təqdim edilən məqalədə əsas diqqətimizi XX əsr Azərbay­ca­nın görkəmli musiqişünas alimi M.İsmayılovun araşdırma­la­rına yönəl­di­rik.

Öncə onu qeyd edək ki, Azərbaycan muğamşünaslığının yaranması və inkişafında böyük rolu olan M.İsmayılov maraqlı tədqiqat işlərinin mü­­­əllifidir. Onun ilk elmi işi tələbəlik illərində Azərbaycan di­lin­də yazdığı “Elementar musiqi nəzəriyyəsi” tədris kitabı idi. Bu kitab musiqi cə­miy­­­yətində böyük rəğbət qazandı. 1936-cı ildə kon­ser­va­toriyada keçirilən daxili müsabiqədə mükafata layiq görüldü. 1960-cı illərin əv­­vəllərində o, müntəzəm olaraq monoqrafiyalar, elmi-tədqiqi məqalələr ya­­zır, T.Quli­yev və Z.Bağırovla birlikdə “Azərbaycan xalq rəqs melodi­ya­­ları” məc­mu­əsini nəşr etdirir. Eyni zamanda M.İsmayılov Azərbaycan xalq musi­qi­­si­nin janr böl­güsünü araşdıraraq sənətşünaslıq namizədi dissertasiyası möv­­zusu üzə­rində gərgin iş aparır. 3 noyabr 1963-cü ildə uğurlu müdafi­ə­dən sonra  M.İsmayılov sənətşünaslıq namizədi elmi dərəcəsini alır. O, həmçinin “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” və “Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığı” fənləri üzrə proqramlar tərtib edir və bir sıra elmi-me­todiki əsərlər ya­zır. 1960-ci ildə M.İsmayılovun “Azərbaycan xalq mu­siqisinin janr­la­rı” kitabı nəşr olunur. Həmin əsərin II nəşri 1984-cü il “İşıq” nəşriyyatında edilib [2]. M.İsmayılovun ən əhəmiyyətli əsərlərin­dən biri də “Azərbaycan xalq mu­si­qi­sinin məqam və muğam nəzəriy­yə­si­nə dair elmi-metodik oçerklər” ki­­ta­bıdır [3]. Biz bu məqalədə müəllifin adı çəki­lən əsərlərinə istinad edə­­rək “Segah”la bağlı maraqlı faktları diq­qə­tə çatdıracağıq.

Əvvəlcə qeyd edək ki, görkəmli bəstəkar, Azərbaycan bəstəkarlıq mək­­­­tə­binin banisi Ü.Hacıbəyli “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” ki­­tabında “Segah” muğamının 4 şöbədən ibarət olduğunu yazır. Onun tə­ləbəsi musiqişünas alim M.İsmayılov isə öz əsərlərində bu şöbələrin sa­yı­nın 5 olduğunu qeyd etmişdir. O, bunu “Segah” muğamının ifası za­ma­­nı bəzən “Manəndi-Müxalif” adlı şöbədən istifadə olunması ilə izah edir. Bun­dan baş­­qa M.İsmayılov “Segah” muğamını müxtəlif pərdələrdə çalınıb oxun­ma­sı ilə əlaqədar 5 növə ayırır:

1) Kiçik oktavadakı si mayəli (“Xaric segah”);

2) Birinci oktavadakı mi mayəli  (“Orta segah”);

3) Birinci oktavadakı lya mayəli  (“Mirzə Hüseyn segah”ı);

4) Birinci oktavadakı re mayəli  (“Yalxın segah”);

5) Birinci oktavadakı sol mayəli  (“Haşım  segah”)  [2, s. 62].

Musiqişünas alim “mi” səsinin kiçik oktavada “Zabul-segahın” mayə­si olduğunu da qeyd etmişdir. M.İsmayılov Azərbaycan musiqisində mə­qam kimi məsələnin musiqidə böyük əhəmiyyəti olduğunu bununla bir da­­ha sübut edir. Əgər Ü.Hacıbəylinin elmi əsərində təkcə “mi” mayəli se­gah məqamının səs qatarı verilmişdisə, burada “Segah” muğamının hər birinin ayrı-ayrılıqda səs qatarı M.İsmayılov tərəfindən verilmiş, həmçi­nin onları Avropa musiqisində kvinta dairəsi ilə də müqayisə etmişdir. Onu da qeyd etməliyik ki, daha sonra professor R.Zöhrabov öz “Muğam” kitabında “Segah” muğamının “do” mayəli növünün də mövcud olduğu­nu göstərmişdir.

M.İsmayılov qarışıq bəhrli adlandırdığı janr qrupunun izahını daha ət­raflı şəkildə “Segah” muğamının “Şikəsteyi-fars” şöbəsi üzərində vermiş­dir: “Adi mahnılardan fərqlənən şikəstənin əsas xüsusiyyəti ondan iba­rət­dir ki, “Segah” muğamının “Şikəsteyi-fars” şöbəsi üzərində sərbəst gə­ziş­mə yolu ilə yaranan şikəstənin oxunan hissəsi, yəni əsas melodiyası metro-ritmik cəhətdən bəhrsiz olduğu halda, xalq çalğı alətlərindən tar, ka­mança və xüsusən zərb alətləri bu əsas melodiyanı müəyyən metrik vəzndə müşayiət edir. Məsələ burasındadır ki, şikəstədən və yuxarıda ad­la­rını çəkdiyimiz “Heyratı”, “Arazbarı” və s. kimi musiqi nümunələ­rin­dən başqa, xalq musiqi janrlarımızın heç birində belə bir xüsusiyyət yox­dur” [2, s. 84].

M.İsmayılov göstərir ki, “Segah” məqamında 3 pərdə dəyişilir. Bun­lar­dan məqamın III və VIII pərdəsi yarım ton yüksəlir, VII pərdə isə ya­rım ton alçalır. III pərdənin yüksəlməsi, mayə ətrafında gəzişməsi yalnız “Ma­yə-Segah” şöbəsində istifadə olunur. VII və VIII pərdənin yüksəl­mə­si isə ey­ni zamanda baş verir. Bu iki pərdənin dəyişilməsi məqamın VI pər­dəsi ət­ra­fında gəzişmə zamanı baş verir və bunun nəticəsində “Zabul” şöbəsi yaranır. Bundan başqa segah məqamının xarakterik cəhətlərindən biri də V pilləyə trel tətbiq etməklə VI pərdənin alçalmış halda göstəril­mə­sidir. Bu­na “Segah” muğamının “Şikəsteyi-fars” şöbəsində rast gəli­nir.

Demək olar ki, hər bir musiqi əsərində tonallıq dəyişmələrinə təsadüf olu­nur. İlk nəzərdən birsəsli hesab edilən Azərbaycan xalq musiqisində də bu məsələyə rast gəlinir. Xalq mahnılarımızın əsasını tonallıqlar (ma­jor-minor) deyil, məqam təşkil etdiyinə görə musiqişünas-alim mu­si­qi­mizdəki bu cür dəyişiklikləri “məqam-tonallıq dəyişməsi” adlan­dırıb. Ən sadə xalq mahnılarından başlamış böyük həcmli və mürəkkəb quru­luş­lu muğamlara qədər, bütün musiqi janrlarımızda “məqam-tonallıq də­yiş­mə­lərinə” təsadüf olunur. “Belə düşünmək olmaz ki, Rast, Şur, Se­gah, Ça­hargah və s. kimi muğamlarımız ancaq öz adını daşıyan mə­qam­lara əsaslanaraq vahid bir tonallıq çərçivəsində qalmaqla öz inkişa­fını ta­pır” [3, s. 49] – deyən musiqişünas-alim bildirir ki, muğamlarımız­da şö­bə­lərin ardıcıllaşması mexaniki bir yol ilə olmur. Şöbələrin ardı­cıl­laş­ma­sı mu­ğamın daxili inkişafı və onun dramaturgiyası ilə əlaqədar­dır. Mu­­ğam­ların əsas prinsipi tədricən gərginləşmə, pəsdən zilə doğru hərəkət edərək şö­bə­lərin bir-birinə nisbətən kontraslı olmasıdır ki, bu da məqam-tonallıq də­yişməsinə, onların qarşı-qarşıya qoyulmasına gətirib çıxarır. Məqam-tonallıq dəyişməsi qeyd etdiyimiz kimi, xalq musiqimi­zin digər janrla­rın­da – xalq mahnıları, rəqslər, rənglər, təsniflərdə də təsa­düf olu­nur. Təbii ki, bu dəyişmə müəyyən qaydaya əsaslanır.

M.İsmayılov paralellik məsələsini aydınlaşdırır. Bildiyimiz kimi, Qər­bin major-minor musiqi sistemində majorun paraleli kiçik tersiya aşağıda yerləşən minor, minorun paraleli isə kiçik tersiya yuxarıda yerləşən ma­jordur. Segah məqamının paraleli isə mayədən böyük sekunda aşağı olan şur və böyük tersiya aşağı olan rast məqamı təşkil edir [3, s. 57].

segah

 Onu da qeyd etmək lazımdır ki, do rasta paralel olan re şur və mi se­gah­dan fərqli olaraq fa rasta paralel olan sol şur və lya segah tonallıqları arasında bir işarə fərq olur. Buna əsaslanaraq artıq onlar paralel məqam­lar sayılmır, sadəcə ola­raq I dərəcəli qohum tonallıqlardır. Bütün bunları nəzərə alaraq M.İs­ma­yılov belə bir nəticəyə gəlir ki, do rast məqamının birinci dərəcəli qo­hum münasibətində 6 tonallıq var [3, s. 62].

qohum-məqamlar

M.İsmayılov do rastın 6 qohum məqamının səs qatarını ayrı-ayrılıqda gös­­tər­mişdir. Həmçinin bu do rasta birinci dərəcəli qohum tonallıqlar, (pa­­­ralel) re şura və mi segaha da aiddir. Aşağıdakı nümunədə musiqişü­nas-alim şur məqamının I dərəcəli qohumu olan kiçik tersiya yuxarı rast, ki­­çik tersiya aşağı segahın və onların paralellərinin səs qatarını da qeyd edib [3, s. 52-53].

məqamlar

meqamlar

Sonda M.İsmayılov belə bir nəticəyə gəlir ki, rast, şur, segah məqam­la­­rının hər birinin birinci dərəcəli qohumluq münasibətində 9 məqam-to­nal­lıq mövcuddur. Lakin bu qədər qohum tonallıqların olmasına baxma­ya­raq xalq musiqində dəyişilən məqam-tonallıq ən çox paralel və tersiya mü­nasibətində olan məqamlara təsadüf olunur. Bütün bunlara aid M.İs­ma­yılov xalq musiqimizdən bir çox nümunələr göstərib. Rast, şur, segah ki­mi üç əsas məqamların qohumluq əlaqəsini aydınlaşdırdıqdan sonra mu­­­­­­siqişünas alim digər məqamlar olan bayatı-şiraz, şüştər, hümayun və ça­hargah kimi məqamların da qohumluq münasibətlərini aydınlaşdırır.

Musiqişünas-alim məlum olan 7 əsas və 3 əlavə məqamdan başqa di­gər bir məqamın da mövcud olduğundan da ilk dəfə bəhs edib: “Eyni to­nal­lıqlı bayatı-şiraz, şüştər və hümayunun səssırası ilə uyğun olan başqa bir məqam da vardır ki, o da “Zabul” və yaxud “Segah-zabul” məqa­mın­dan ibarətdir. Bu halda “Zabul”, eyni tonallıqlı bayatı-şiraz, şüştər və hü­ma­yuna nisbətən kiçik seksta aşağı (böyük tersiya yuxarı) münasibətdə ol­malıdır” [3, s. 81].

Zabul məqamının səssırası tamamilə şüştər və yaxud II növ hüma­yun­dakı kimidir: ½-1-½ (yarım ton, ton, yarım ton). Lakin onlardan fərqli ola­raq, zabulda xarakter istinad pərdələr 3-cü (yarım kadans üçün) və 1-ci­dir (tam kadans üçün). O ki qaldı “segah-zabul”a bu, adi segahla VII pər­də­nin alçalmış və VIII pərdənin yüksəlmiş şəklindən ibarətdir. Bundan baş­qa, segahda III pərdə də çox zaman yük­səl­miş halda özünü göstərir ki, bu hal zabul və segahın ikisi üçün də sə­ciy­yəvidir [3, s. 81].

sessirasi

Qeyd edildiyi kimi, bayatı-şiraz, şüştər, hümayun məqamları quruluş və səslənmə cəhətdən harmonik minorla uyğundur. Lakin zabul və yaxud segah-zabul harmonik major ilə, onun mayəsi isə majorun 1-ci deyil, 3-cü tonu ilə uyğun gəlir. Bütün bunları ilk dəfə izahını verən musiqi­şü­nas-alim sonda onu da qeyd edir ki, bayatışiraz, şüştər, hümayun və zabul ara­sında üç işarə fərqi olur və buna görə mi zabul (do major kimi), do bayatı-şiraz, do şüştər, do hümayun (do minor kimi) birinci dərəcəli qo­hum tonallıqlardır. Lakin bir-birinə paralel münasibətdə deyillər. Yəni ba­ya­tı-şiraz, şüştər, hümayun bir-birilə həm birinci dərəcəli qohum, həm də bir-birinə nisbətən paralel münasibətdə, zabul məqamı isə üç məqamla (ba­yatı-şiraz, şüştər, hümayun) yalnız birinci dərəcəli qohum tonal­lıq­lar­dır. Bu məqam-tonallıq dəyişməsinə aid də bir çox musiqi nümunələrini M.İs­­mayılov göstərmişdir.

7-ci məqam olan çahargahı isə musiqişünas-alim səs tərkibinə görə mü­əyyən dərəcədə rast ilə uyğun gətirmişdir. Buna görə də o, çahargah ladını şur və segah ilə rast məqamı kimi qohumluq dərə­cə­sində olduğunu yazır. Yəni re çahargah – mi şur, re çahargah – fa diyez segah kimi qohumluq əlaqəsindədir. Buna əsasən, onu da rast, şur və se­gah ilə birgə birinci dərəcəli qohum məqamlar sırasına daxil etmişdir.

 Son olaraq M.İsmayılov belə bir nəticəyə gəlir: Azərbaycan məqam­la­rı qohumluq dərəcəsinə görə iki qrupa bölünür: Birinci qrupa rast, şur, se­gah və çahargah məqamları daxildir. Qeyd etdiyimiz kimi, bunlar bir-bi­rilə böyük sekunda və böyük tersiya münasibətindədir. “Birinci qrupa şüştər, bayatı-şiraz, hümayun və zabul məqamları aiddir. Bütün bunlar nə­in­ki qohum hətta bir-birinə paraleldir (1-ci qrup paralelləri – do rast (do çahargah), re şur, mi segah; 2-ci qrup paralelləri do bayatı-şiraz, do şüştər, do hümayun və mi zabul)”.

Rast, şur, segah məqamlarının hər birindən 2-ci qrup məqamlara – ba­ya­tı-şiraz, şüştər, hümayuna – keçmək üçün zabul məqamının daha əl­ve­riş­li olduğunu bildirən M.İsmayılov aşağıdakı məqam-tonallıq plan­la­rı­nı tər­tib etmişdir:

  1. do rast – mi zabul – do bayatı-şiraz və ya əksinə;
  2. do rast – mi zabul – do şüştər və ya əksinə;
  3. do rast – mi zabul – do hümayun və ya əksinə;
  4. re şur – mi segah zabul – do bayatı-şiraz və ya əksinə;
  5. re şur – mi segah zabul – do şüştər və ya əksinə;
  6. re şur – mi segah zabul – do hümayun və ya əksinə;
  7. mi segah – mi zabul – do hümayun və ya əksinə;
  8. mi segah – mi zabul – do bayatı-şiraz və ya əksinə;
  9. mi segah – mi zabul – do hümayun və ya əksinə [3, s. 90].

Bu tonallıq planı göstərməsinə baxmayaraq musiqişünas-alim xüsusilə qeyd edir ki, bundan başqa da çox miqdarda tonallıq – planlar tərtib et­mək olar. Təbii ki, məqamların qohumluq münasibətinə əsaslanaraq on­la­rın qarşı-qarşıya qoyulması mümkündür. Yəni istər xalq musiqimiz­də, is­tərsə də bəstəkarlarımızın yaradıcılıqlarında məqamların qohumluq mü­na­sibətinə əsasən, başqa tonallıq planları da tərtib etmək mümkündür. Bu­na aid bir neçə musiqi nümunəmizin də təhlili, onların məqam-tonallıq dəyişilməsi qeyd olunmuşdur. Bu oçerkin sonunda M.İsmayılov xüsusilə bildirir ki, Azərbaycan məqamlarının qarşı-qarşıya qoyulması ilə əlaqə­dar onun tərtib etdiyi müxtəlif məqam-tonallıq planları heç də süni və uy­durma deyil, əksinə ciddi qayda-qanuna əsaslanmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, o, bu məsələni ətraflı şəkildə izah etmək üçün musiqi ədəbiyyatın­dan bir çox nümunələr gətirmişdir. M.İsmayılov təkcə Azərbaycan xalq musiqi folkloru nümunələrindən deyil, həmçinin Ü.Hacıbəyli, S.Rüs­tə­mov və başqa dahi Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılıqlarından da is­ti­fa­də edib. Son dərəcədə vacib olan bu məsələ musiqişünas-alimin fik­rin­cə, mu­­siqişünas və bəstəkarlar tərəfindən daha geniş tədqiq olunmalı və işıq­­landırılmalıdır.

 

ƏDƏBİYYAT: 

  1. Hacıbəyov Ü.Ə. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları.: Ya­zı­çı, 1985, 151 s.
  2. İsmayılov M.C. Azərbaycan xalq musiqinin janrları.: İşıq, 1984, 100 s.
  3. İsmayılov M.C. Azərbaycan xalq musiqisinin məqam və mu­ğam nəzəriyyəsinə dair elmi-metodik oçerklər. B.: Elm, 1991, 49 s.

 

Расим АЛИЕВ

Докторант АНК

МАГАМ СЕГЯХ В РАБОТАХ УЧЕНОГО МУЗЫКОВЕДА М.ИСМАИЛОВА

Резюме

В статье Р.Алиева говорится об исследованиях, связанных с магамом «Сегях» в работах видного Азербайджанского ученого-музы­ко­веда ХХ века – М.Исмаилова.

Ключевые слова: мугам, магам, тональность, «изменения тональности мугама», М.C.Исмаилов, «Сегях», «Шикестеи-фарс», шикесте, народные песни

 

Rasim ALIYEV

post-graduate student of ANC

SEGAH MUGHAM IN THE WORKS OF

MUSICOLOGIST M.ISMAYLOV

Summary

The article written by R.Aliyev deals with the investigations related to Segah mugham in the researches of  M.Ismayilov, the most prominent figure of Azerbaijan musicology of XX centry.

Key words: mugam, magam, tonality, “changing of mugham tonality”, M.S.Ismaylov, “Segah”, “Shikasteyi-fars”, shikasta, folk songs.

 

Rəyçilər:

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Lalə Hüseynova;

sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Cəmilə Həsənova.

Mövzuya uyğun