AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 4, 2015

 

 

Naibə ŞAHMƏMMƏDOVA

BMA-nın dissertantı

 

R.Mirişlinin yaradıcılığında simfoniya janrı

 

Açar sözlər: intonasiya sistemi, klassik xüsusiyyətlər, xalq mahnı ənənələri, musiqi ifadə vasitələri

 

R.Mirişlinin irihəcmli orkestr əsərləri sırasına kamera orkestri üçün “Sim­foniya”, simfonik orkestr üçün “Şəhidlər” simfoniyası, 3 simfonik po­e­ma, 4 simfonik süita, tar ilə simfonik orkestr üçün konsert, həmçinin xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazdığı 12 süita, 2 konsert və s. əsərlər aid­dir.

R.Mirişli 1970-80-cı illərdə simfonik musiqi axtarışlarını davam et­di­rə­rək, 1974-cü ildə simli alətlər orkestri üçün Simfoniyasını, 1984-cü ildə tar ilə simfonik orkestr üçün Konsertini yazır. Bu əsərlər müəllifin uğurlu, ma­raqlı və orijinal musiqi əsərləri olmaqla, Azərbaycan musiqi irsində layiqli yerini tutmuş və ifaçılıq repertuarına daxil olmuşdur.

R.Mirişlinin irihəcmli orkestr əsərlərindən simli alətlər orkestri üçün “Simfoniya”sına nəzər salaq. Bu əsərin təhlilini R.Mirişlinin simli alətlər or­kestri üçün Simfoniyasının 2009-cu ildə nəşr olunmuş partiturası əsasın­da aparmışıq [1].

R.Mirişlinin simli alətlər orkestri (və ya kamera orkestri) üçün simfon­i­ya­­sının ilk ifası Azərbaycan bəstəkarlarının V qurultayı proqramı çərçi­və­sin­də olmuşdur. Bu əsər tanınmış dirijor Nazim Rzayevin idarəsilə Q.Qa­ra­yev adına Azərbaycan Dövlət kamera orkestrinin təfsirində uğurla səs­lən­mişdir.

Musiqişünas Güllü İsmayılova “Bəstəkar Ramiz Mirişli” monoqrafi­ya­sında simfoniya haqqında belə yazır: “Kamera orkestri üçün yazılmış bu sim­foniya məzmununa görə müasir dövrün ziddiyyətli, dramatik hadisə­lə­ri­nə, gənclərin mənəvi həyatına həsr olunub. İntellektual cəhət­dən zəngin, dünyagörüşü baxımından mürəkkəb xarakterli müasir gənclik mövzusu bu üç hissəli Simfoniyanın mündəricəsini təşkil edir” [2, s. 12].

Simfoniyanın musiqisindəki bədii obrazlılıq, ifadə vasitələri sahəsində­ki yeniliklər diqqəti cəlb edir. Bəstəkar simfoniyada milli musiqinin dərin köklərindən bəhrələnərək, üslub baxımından Azərbaycan xalq mu­siqisinin prinsiplərinə və müasir bəstəkar təfəkkürünə əsaslanan özünə­məxsus, fərq­lən­dirici xüsusiyyətlərə malik əsər yaratmağa nail olmuşdur.

Simli alətlər orkestri üçün simfoniya üç hissədən ibarətdir. 1-ci his­sə — An­dante – Allegro – işlənmə bölməsi olmayan sonata formasında­dır. 2-ci his­sə — Lento – sadə üçhissəli formadadır. 3-cü hissə — Vivo – rondo for­ma­sına əsaslanır. Bu hissələrin quruluşu klassik formalara əsaslanır. Bununla belə, kompozisiya daxilində, mövzuların quruluşunda muğamın inkişaf xü­su­siyyətlərinə xas olan cəhətlər özünü göstərir. Mövzuların bir özəkdən ye­­tişməsi, melodik, ritmik, struktur, faktura, orkestr yazısı və s. cəhətlər­dən variantlı-variasiyalı dəyişilmələrə uğraması, bunun nəticəsində əmələ gə­lən mərhələlərlə dalğavari inkişaf qeyd olunmalıdır. Mövzuların struktu­run­da da xromatik səssırasına əsaslanan muğamvari, improvizasiyalı gəziş­mə­lər üstünlük təşkil edir ki, bu da bəstəkarın musiqi üslubunda müasir ya­zı üsullarının muğam təfəkkürü ilə uzlaşdırılmasından irəli gəlir.

Simfoniyanın 1-ci hissəsi sonata formasında yazılıb, burada iş­lən­mə bölməsi yoxdur. Ekspozisiyada giriş, əsas və köməkçi mövzu­ların ge­niş inkişafa məruz qalması onların simfonik işlənilməsini önə çəkir. Bu­na görə də bəstəkar işlənmə bölməsindən istifadə etməyərək, dinamik rep­ri­za yaradır. Reprizada mövzuların temp göstəricilərinin də­yiş­dirilməsi ma­raqlı cəhətlərdəndir. Həmçinin, Andante tempinə əsas­lanan bölmənin 1-ci his­sə­ni çərçivəyə alması, forma quruluşuna özü­nə­məxsus cəhətlər aşıla­yır. Bu, bir növ, muğamın təmkinlə mayədə başlanıb, geniş inkişaf mərhə­lə­lərin­dən sonra yenidən həmin ruhda tamamlanmasını xatırladır və simfo­ni­yada mu­ğamdan gələn cəhətlər kimi diqqətəlayiqdir.

Simfoniyanın 1-ci hissəsi ağır tərzli girişlə – Andante ilə başlayır. Bu mövzu əsərin dramaturji inkişaf xəttinə təkan verir. Mövzunun quruluşu te­­zis şəkillidir. Melodiyada şüştər məqamının intonasiya xüsusiy­­­yət­ləri özünü büruzə verir. Qeyd edək ki, eyni səsdən başlanan sekunda-tersiya gedişlərinə əsaslanmış bu tezis simfoniyanın digər mövzularının qu­­ruluşunda da rast gəlinir və bu da mövzunun simfoniyanın qurulu­şun­da­kı əhəmiyyətini artırır.

Muğamvari giriş mövzunun quruluşunda orkestrləşmənin də rolunu qeyd etməliyik. Belə ki, mövzunun səsləndirilməsində növbə ilə bas alət­lə­rin – violonçel və kontrabasların, daha sonra yüksək səsli alətlərin – I vi­o­lin­lərin, həmçinin, II violinlərin iştirak etməsi onun quruluşunda kölgə-işıq, əks-səda effekti yaradır. Bununla yanaşı, bir partiyadan digərinə keçid zamanı zəncirvari şəkildə bağlılıq əmələ gətirən səslər mövzunun arası­kə­sil­məz inkişaf təəssüratını əmələ gətirir.

Ekspozisiya bir-birinə təzadlı olan iki mövzunun qarşılaşdırılması üzə­rində qurulub. Bunlardan birincisi – əsas mövzu coşğun və dramatik xarak­ter­lidirsə, ikincisi – köməkçi mövzu lirik-oynaq, aşıq havaları ruhundadır. Hər iki mövzu inkişaf prosesində qarşı-qarşıya qoyularaq, müxtəlif rəngə boyanır, təzələnir, yeni xüsusiyyət alır. Məharətlə orkestr­ləşdirilmiş bu möv­zular variasiyalı inkişafa əsaslanaraq, polifonik ünsür­lərlə, muğam və aşıq musiqisindən gələn intonasiya xüsusiyyətləri ilə zənginləşir ki, bütün bunlar əsərin dramaturji xəttində vəhdət təşkil edir.

Əsas mövzu – Allegro, giriş mövzunun elementləri üzərində qurulur. Gi­riş mövzuda qeyd etdiyimiz tezis – eyni səsdən sekunda-tersiya gediş-ləri və onun yüksək registrdə yeni səviyyədə təkrarlanaraq, melodik cüm­lə­ni yekunlaşdıran fraza əsas mövzuda da mühüm rol oynayır. Möv­zu baş­lan­ğıcda homofon-harmonik ifadə tərzinə malikdir, inkişaf prose­sində po­li­fonik imitasiyalı səslər də qoşularaq, fakturanı mürəkkəb­ləşdirir.

Əsas mövzunun quruluşunda variantlı təkrarlanma və variasiya olun­ma inkişaf prinsipi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, mövzunun melodi­ya­sı müxtəlif səslərdən, müxtəlif səviyyələrdə variantlı şəkildə təkrarlanır, müşayiətdə də variantlı dəyişikliklər özünü göstərir. Əsas mövzunun so­nun­da şaquli xətdə ostinat şəklində saxlanılan kvarta-kvinta (kvar­ta+se­kun­da) səs birləşmələri aşıq sazının çalğısını xatırlat­maqla, həmçinin, kö­məkçi mövzunun səslənməsini hazırlayır.

Köməkçi mövzu – Allegretto aşıq havaları ruhunda, lirik-oynaq xarak-ter­lidir. Mövzunun quruluşu aşıq havalarını xatırladır: dayaq pillənin – “fa-di­yez” səsinin aksentlərlə təkrarlanması, onun aparıcı tonlarla əhatə olun­ma­sı, ətrafındakı  gəzişmələrin diapazonunun tədriclə genişlənməsi bu qə­bil­dən olan xüsusiyyətlərdir. Melodiya “re” şur məqamına əsaslanır. Kö­mək­çi mövzunun inkişaf etdirilməsində də variasiyalı prinsip əsas götürü­lür. Burada melodik-ritmik dəyişilmələr, orkestr yazısının mürəkkəbləş­mə­si, yeni səviyyədə səslənmə mövzunun variasiyalı işləməsinə yol açır. Ekspozisiyanın sonuna doğru köməkçi mövzunun inkişafı kulmina­si­ya mərhələsinə çatdırılır və mövzunun yüksək registrdə bütün orkestrdə səs­lənməsindən sonra ekspozisiya tamamlanır.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, simfoniyanın 1-ci hissəsində ekspozisiya in­ki­şaflı olduğuna görə, işlənmə bölməsi buraxılaraq, dinamik repriza verilir. Reprizada mövzuların ardıcıllığı və ifadə tərzi dəyişilir. Bu cəhət temp gös­­təricilərində də özünü göstərir: giriş mövzu – Allegro, köməkçi mövzu – Allegretto, sonda əsas mövzu – Andante yeni variantda öz əksini tapır.

Repriza bölməsi – Allegro (rəqəm 11) təzadlı şəkildə, aşağı registrdə uni­­­­son səslənmə ilə başlanır. Mövzunun melodik quruluşu sekundalı ge­diş­­­lərdən ibarətdir. Bu gedişlərin yüksələn xətti mövzunun ifasını hazır­la­yır. Reprizada giriş mövzu melodik və ritmik baxımdan yeni quruluş xü­su­siy­yətləri kəsb edir. Ekspozisiyadan fərqli olaraq, reprizada giriş mövzu ge­­niş inkişafa məruz qalır, melodik və ritmik cəhətdən zənginləşir.

Simfoniyanın 2-ci hissəsi – Lento, silsilənin lirik mərkəzidir. Qeyd et­mək lazımdır ki, R.Mirişlinin parlaq melodiyalar yaratmaq qabiliyyəti bu əsər­də qabarıq surətdə özünü büruzə verir. 2-ci hissənin əsas mövzusu in­sa­nın qəlbinə dərindən nüfuz edən zərif melodiyası ilə diqqəti cəlb edir. Li­rik əhvali-ruhiyyə musiqi materialının inkişafı böyu və dinamik kulmina­si­ya­da da saxlanılır.

2-ci hissənin quruluşu sadə üçhissəli forma kimi şərh oluna bilər: birinci – bölmə melodiyanın yüksələn xətt üzrə hərəkətlə zirvəyə doğru inkişafını, ikinci bölmə – yuxarı registrdə melodiyanın işlənilməsini, üçüncü bölmə –kulminasiya, mövzunun bir oktava yuxarıda səsləndiril­məsini əks etdirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2-ci hissə bir mövzuya əsaslanır, melodi­ya­nın müxtəlif registlərdə, ayrı-ayrı istinad pillələrindən səsləndirilməsi onun variantlarını meydana gətirir və formanın bölmələrinin əsasını təşkil edir.

Əsas mövzunun muğam improvizasiyasını xatırladan geniş nəfəsli me­lo­diya sadə, parlaq harmoniyaların müşayiətilə ahəstə surətdə səslənir. San­ki bəstəkarın qəlbində yaşatdığı yüksək məhəbbət xatirələrini can­lan­dı­rır. Melodiya bayatı-şiraz məqamına əsaslanaraq bu məqamın dayaq pillələ­ri­nə istinad etməklə qurulur. Melodiyanın quruluşunda diqqəti cəlb edən cə­hət­lərdən biri onun fasiləsiz inkişaflı olmasıdır. Belə ki, yüksələn melo­di­yada kadensiya anı hər dəfə yeni dayaq pilləsinə istinad edən melodik cüm­lənin başlanğıcı ilə üst-üstə düşür, bu da melodiyanın arasıkəsilməz hə­rəkətini təmin edir.

Simfoniyanın 3-cü hissəsi – final, xalq şənliyini təsvir edən musiqi löv­hə­si kimi qavranılır. Musiqi obrazlarının igidliyi, məğrurluğu, coşqunluğu, poetik lirika və xalq səhnələri ilə qovuşaraq, gözümüz önündə rəngarəng bir tablonu canlandırır. 3-cü hissə simfoniyanın dramaturji yekunu kimi qə­bul olunur. 3-cü hissənin quruluşu rondo formasındadır. Lakin bəstəkar bu­rada da klassik formanın xüsusiyyət­lərindən istifadə edərək, onu xalq mu­siqisinin və muğamın inkişaf prinsiplərilə uzlaşdırmışdır. 3-cü hissə bo­yu refrenin musiqi materialı üç dəfə müxtəlif variantlarda təkrarlanır. Bi­rin­ci epizoddan sonra ilkin varianta yaxın şəkildə, daha sonra ikiləşmiş hə­rə­kət xəttilə, epizodun melodik xəttilə uzlaşdırılaraq, sonda isə kodanın əsa­sını təşkil edir.

Beləliklə, R.Mirişlinin simli alətlər orkestri üçün simfoniyası klassik və müasir musiqi xüsusiyyətlərinin milli ənənələrlə qovuşmasında yaranmış maraqlı əsərlərdən biri kimi musiqi irsinə daxil olmuşdur.

 

ƏDƏBİYYAT:

  1. MirişliA. Simfoniya (notlar): simli alətlər orkestri üçün partitura. B.: E.L. MMC, 2009, 64 s.
  2. İsmayılova G.H. Bəstəkar Ramiz Mirişli. B.:

 

  

Наиба ШАХМАМЕДОВА

Диссертант БМА

ЖАНР СИМФОНИИ В ТВОРЧЕСТВЕ РАМИЗА МИРИШЛИ

Резюме

 Глубокое постижение интонационного строя фольклорных источ­ников, и прежде всего, народно-песенной традиции, ашыгского твор­чества, искусства мугама с глубоко индивидуальным подходом к ним становится ведущим фактором почвенности музыки симфонии Р.Миришли, характерной для всего творчества. Именно в народно-национальном искусстве композитор сумел уловить выражение нрав­­ственной чистоты и воспел ее в своей музыке. Такой сплав индивидуальных, национальных и классических черт, включая отдельные выразительные средства музыки ХХ века в целом, становится ведущим способом музыкального высказывания, характерным для творчества Р.Миришли.

Ключевые слова: интонационный строй, классические черты, народно-песенные традиции, выразительные средства музыки

 

 

Naiba SHAHMAMMADOVA

Dissertator of BMA

THE INTERPRETATION OF THE SYMPHONIC GENRE IN CREATIVITY OF RAMIZ MIRISHLI

 Summary

A deep comprehension of intonation system of folk sources, primarily of folk song tradition, ashig creativity, art of mugam with deeply personal approach to them becomes the leading factor of symphony music of R.Mirishli’s is characteristic for all of his creativity. In the national folk art the composer was able to catch the expression of moral purity and sang in his music. Such an alloy of individual, national and classical features, including individual means of expression of music of the XX century as a whole, is the leading way of musical expression, characteristic for creativity of R.Mirishli.

Key words: intonation system, classical features, folk song tradition,expressive means of music.

 

Rəyçilər:

professor Gülnaz Abdullazadə;

dosent Həbibə Məmmədova.

Mövzuya uyğun