AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 4, 2015

 

 

Mustafa AŞUROV

        AMK-nın magistrantı

 

S.Ələsgərovun sözsüz mahnılarının məqam xüsusiyyətləri

 

Açar sözlər: Süleyman Ələsgərov, bəstəkar, janr, sözsüz mahnı, lad-məqam, melodiya

 

Özünəməxsus dəsti-xətti ilə, Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən əsası qoyul­muş Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin layiqli davamçılarından biri Sü­leyman Ələsgərovun yaradıcılığı zəngin və çoxcəhətlidir. Xalq musiqi­sin­­dən, muğamlardan qidalanan və ilham alan bəstəkar həm də gözəl mah­nılar, romanslar, kamera-vokal, instrumental və sözsüz mahnılar mü­əl­lifidir.

 “Sözsüz mahnı”lar bəstəkar S.Ələsgərovun yaradıcılığında əsas yer­lərdən birini tutur. Bəstəkar bu məcmuəni yazarkən alman bəstəkarı F.Men­­delsonun “Sözsüz mahnı”lar məcmuəsindən bəhrələnib. Bildi­yimiz kimi, F.Mendelson bu janrın yaradıcısı hesab edilir. Azərbaycanda isə bu janra müraciət edən ilk bəstəkar məhz Süleyman Ələsgərov olub. Xalq musiqisindən qaynaqlanaraq bəstəkar dünyəvi  janr  hesab edilən bu janra xalq melizmlərini, muğam intonasiyalarını qataraq gözəl səslənmə­lər əldə etmişdir. Bəstəkar özü “Sözsüz mahnı”lar haqqında belə söylə­yir: “Sözsüz mahnı”nın musiqisi  gərək o qədər ifadəli olsun ki, sözə eh­ti­yac qalmasın” [1, s. 10]. S.Rüstəmov isə bu pyeslər haqqında belə qeyd edirdi: “S.Ələsgərovun orkestr üçün bəstələdiyi “Sözsüz mahnı”ları  mu­si­qimizə yeni bir janr kimi daxil olub” [1, s. 9].

Süleyman Ələsgərov “Sözsüz mahnı”larını xalq çalğı alətləri orkestri üçün bəstələyib. Qeyd edək ki, bu məcmuə proqramlı xarakter daşımır. Yalnız məcmuəyə daxil olan pyeslər nomrələnib. Bu janra bəstəkar uzun müddət müraciət etmiş və əsrarəngsiz pyeslər yaratmağa nail olmuşdur. Ma­raqlı hallardan biri də odur ki, görkəmli bəstəkar musiqisevərlərlə ya­naşı, bir sıra şairlərin də pərəstiş etdikləri bəstəkarlardan olub. Şair Şah­mar Əkbərzadə bəstəkara olan məhəbbətini poetik sözlər ilə ifadə et­miş­dir. Onun yazdığı misralarda bəstəkarın sözsüz mahnılarının adı çəki­lir.

Odlanan ürəyə köz nə gərəkdir,

Yazını görməyə göz nə gərəkdir.

De, “Sözsüz mahnı”ya  söz nə gərəkdir,

Mahnı könülləri çaldı desinlər.

Bəstəkarın “Sözsüz mahnı”ları  xarakter  baxımından  həm zərif, emo­si­onal, həm ehtiraslı, həm də şən xarakterdədir [4, s. 41].

1 saylı sözsüz mahnıda obraz etbarı ilə emosional xarakter öz əksi­ni ta­pır. Müəllif öz müəllimi Üzeyir Hacıbəylinin “Segah” haqqında de­dik­lə­rinə əsaslanaraq bu əsəri yazmışdır. “Bədii ruhi təsir cəhətdən segah din­­ləyicidə məhəbbət hissləri oyadır” [2, s. 16]. Melodiyanın səslənməsi za­manı zabul intonasiyaları eşidilir. Bu intonasiyalar sol segah məqamı­nın səssırasına uyğundur.

Mahnının b bölümündə isə bəstəkar segaha məxsus olan şikəsteyi-fars intonasiyalarından istifadə edir. Bu intonasiyalar isə sol segah məqamının “si”  şikəsteyi-fars pərdəsinə uyğundur. Burada da sual və cavab cüm­lə­lə­ri 2 dəfə təkrar edilir. Bu cəhət isə bəstəkarın xüsusi yazı manera­sın­dan ası­lı olaraq, sual və cavab cümlələrinin bir-biri ilə bağlantısı va­si­tə­si ilə üzə çıxır.

Lakin bundan sonra “Piu mosso”da istifadə olunan intonasiyalar nis­bə­­­tən mətin xarakterdə təqdim olunur. Bu isə əsasən, yenə zabula xas ma­nəndi-müxalif intonasiyaları ilə bağlıdır. Bu intonasiyalar isə yenə “sol” segahın “si bemol” şikəsteyi-fars pərdəsinə uyğunluqla müşayiət edi­­­lir.

Mahnıda a1 bölümündə yenə zabul intonasiyaları özünü göstərir. Bu in­tonasiyalar isə öz növbəsində “sol” segahın səssırası ilə bağlı olur. Mahnının əvvəlindən fərqli olaraq bu hissədə təkrarlanan melodik səs­lən­mələr 1 oktava yuxarı, yüksək registrdə səslənir. Mahnının sonu isə “sol” segahın “mi bemol” əsas tonunda sona yetir.

2 saylı sözsüz mahnı Andante cantabile tempində, 2/4 ölçüdə yazılıb. Əsərin rondo forması a+b+b1+c+b2+a1 quruluşunda təqdim olunur. A bö­lü­mündə sual və cavab cümlələri birlikdə 12 xanə təşkil edir.  Burada su­al cümləsi 6 xanədən ibarətdir. Əsasən a bölümündə sual cümləsində şüş­tər intonasiyaları özünü göstərir və bu intonasiyalar fa şüştərin səssıra­sı ilə eynilik təşkil edir. Lakin cavab cümlə çahargah intonasiyalarına  əsas­lanaraq “do” çahargah məqamının mayə pərdəsində tamamlanır. Mah­nının b bölümünə keçid alleqro moderatoda səslənir. Əsər boyu əsa­sən, 2/4,  3/4 dəyişkən ölçülər növbələşir.

Burada sual cümləsi iki dəfə, cavab cümləsi isə öz növbəsində 3 dəfə va­riantlı şəkildə təkrar edilir. Sual cümləsində yenə şüştər in­tona­si­yala­rı­na istinad olunma özünü göstərir və “fa” şüştər məqa­mı­nın səs­sırası ilə uy­ğunluq duyulur. Lakin cavab cümlənin variant­lı şəkildə in­ki­şafı do çahargah  məqamına yönəlmə ilə üzə çıxır.

C bölümündə yenə çahargah intonasiyaları özünü göstərir. Burada cüm­­lələr əsasən, bir period şəklindədir və do çahargah muğamının səs­sı­ra­sına uyğundur. Buradakı şüştər intonasiyalarındakı səslənmələr çox mü­­­hüm əhəmiyyətə malik olub, öz ifa prinsipi baxımından əhəmiyyət da­şı­yır. Lakin yenidən b bölümünə keçid variasiyalı şəkildə özünü göstərir. Bu variasiyalı səslənmənin sonu yenə do çahargah məqamının səssıra­sı­na uyğundur.

Yenidən səslənən a bölümü zil registrdədir. Buradakı səslənmələr ye­nə şüştər və çahargah intonasiyaları ilə bağlıdır. Bu intonasiyalar kulmi­na­siyanı təşkil edərək əsasən, fa şüştərin də çahargahın səs sırası ilə bağ­lı­lıq yaradır.

3 saylı sözsüz mahnı öz intonasiya prinsipi baxımından daha maraq­lı­dır. Burada şur, segah intonasiyaları bəstəkar üçün əsas prinsip kimi qar­şı­ya qoyularaq əsərdə göstərdiyimiz intonasiyaların məqam xüsusiyyətlə­rin­dən əhatəli şəkildə geniş istifadə edilmişdir. Əsər interlüdiya xarakterli akkord səslənmələri ilə başlayır. Burada əsasən, kuplet variasiyalı forma­dan istifadə edilmişdir. Belə ki, əsərin forma quruluşuna a+b+a1 şəklində baxmaq mümkündür. Burada a bölümündə iki perioddan istifadə edilib.  Birinci periodda sual və cavab cümlələri hər biri ayrı-ayrılıqda  iki  dəfə  təkrar olunur.

Burada sual cümləsi do diyez şur intonasiyalarına əsaslanır. Lakin bu­ra­da sual cümlə do diyez şur məqamına əsaslandığı halda, cavab cüm­lə­­də isə si segahdadır. Lakin a bölümündə ikinci periodda şahnaz və se­gah intonasiyalarına üstünlük verilir. Burada da sual cümləsində fa diyez şur məqamının şur-şahnaz pərdəsinə istinad olunur. Lakin cavab cümlədə şur muğamına məxsus mayə pərdəsinə enmə baş verir.

Bəstəkar b bölümündə əsasən, çox maraqlı və intonasiya səslənmə­lə­ri­nin rəngarəngliyinə üstünlük verib. Belə ki, b bölümündə segah intona­si­ya­ları əsas yer tutur. Burada əsasən, do diyez segah məqamına məxsus fa diyez manəndi-müxalif pərdəsinə istinad özünü aydın şəkildə göstərir. La­kin cavab cümlədə yenidən do diyez şurun intonasiyaları üzə çıxır. Bu­ra­da cavab cümlənin təkrarlanması istər istəməz yeni bir intonasiya prin­si­pi meydana gətirir. Cavab cümlədə kiçik keçici 8 xanəlik perioddan is­ti­fadə edilir. Bu, bir növ b bölümünə aid olan ikinci periodun forma­laş­ma­sını üzə çıxarır. Bundan sonra yenidən a bölümünə keçid baş verir. Bu­rada yenə biz fa diyez şurun şur-şahnaz pərdəsinə istinad olunmanın və şur məqamına məxsus mayə pərdəyə enmənin şahidi oluruq. Əsərin so­nun­da bəstəkar seqna işarəsi əlavə edib, bu da əsərin başdan seqna qeyd olunan yerə qədər təkrar olunmasını tələb edir. Əsərin sonu sol şur məqa­mın­dadır.

Bəstəkar 4 saylı sözsüz  mahnıda öz quruluş formasına görə 6/8, (3/4)  öl­çüdən istifadə edir. Bu əsərə a+a1+b+c+aquruluş şəklində baxa bi­lə­rik. Burada a bölümü giriş xanələri ilə başlayır. Bundan sonra istifadə olunan period sual və cavab cümlələri ilə birlikdə 12 xanə təşkil edir. Burada şur lya şur məqamının intonasiyaları özünü büruzə verir. Bundan sonra a bölümünün təkrarı bir oktava yuxarıda səslənir. Lakin periodun ikinci təkrarı zamanı onun  genişlənmiş şəkli meydana  çıxır.

Əsərin b bölümündə isə bəstəkar şikəsteyi-fars intonasiyalarına üs­tün­lük verir. Burada şikəsteyi-fars intonasiyaları vasitəsi ilə bəstəkar bir növ segah və şur arasında bağlılıq əmələ gətirir. Bu bağlılıq əsasında segah intonasiyaları b bölümündə sol segahın səs sırası ilə uyğundur.

Təbiidir ki, burada sol bemol segaha məxsus si bemol şikəsteyi-fars rast pərdəsinə istinad olunur. Lakin burada b bölümünün istifadəsi zama­nı segah muğamına məxsus “Şikəsteyi-fars” intonasiyaları mahnının b bö­­lü­mü­nün əsas qayəsini təşkil edir. Burada c bölümündə isə bəstəkar tam sərbəst şəkilli işlənmə xarakterli genişlənmiş perioddan istifadə et­miş xü­su­sən fortepiano texniki ifa imkanlarına üstünlük vermişdir. Özü­nə­məxsus reprizanın sonunda bəstəkar lya bemol şura keçir. Əsərin sonu re bemol səsinə əsaslanmaqla lya şura məxsus şur-şahnaz pərdəsi ilə ifa­də­lənir.

 

ƏDƏBİYYAT: 

  1. Babayev E.Ə. Bəstəkarlarımızın portreti seriyasından (Süleyman Ələs­gə­rov). B.: Azərnəşr, 1993.
  2. Hacıbəyov Ü.Ə. Azərbaycan xalq musiqisinini əsasları. B.: Elm, 1985, 151 s.
  3. Xəlilov V. Bəstəkar Süleyman Ələsgərov. B.: İşıq, 1985, 72 s.
  4. Qafarova M. Bəstəkar Süleyman Ələsgərov və xalq çalğı alətləri orkestri. Dərs vəsaiti. B.: ADPU, 2012, 226 s.                                                                                                                                                                             

  

Мустафа АШУРОВ

Магистр АНК

 «ПЕСНИ БЕЗ СЛОВ» СУЛЕЙМАНА АЛЕСКЕРОВА В АСПЕКТЕ ЛАДОВО-МУГАМНОЙ ХАРАКТЕРИСТИКИ

 Резюме

 Статья посвящена творчеству выдающегося представителя Азербайджанской композиторской школы — Сулейману Алескерову. Работа автора посвящена анализу «Песен без слов» № 1,2,3,4 композитора. При анализе песен были раскрыты особенности интонации, связанные со звукорядом мугама.

 Ключевые слова: Сулейман Алескеров, композитор, жанр, песня без слов, лад-мугам, мелодия

  

Mustafa ASHUROV

Master of ANC

 SONGS WITHOUT WORDS SULEJMANA 

ALESKEROVA IN ASPECT OF MODE-MUGHAM

 CHARACTERISTICS

Summary

The article is about outstanding representative of Azerbaijan composer school — Suleyman Alesgerov. The author’s writing is devoted to the analyses of “Songs without words”. For the first time the author analyzed 1, 2, 3, 4 “Songs without words” widely in terms of  intonation and magham characteristics.

Key words: Suleyman Alesgerov, сomposer, genre, song without word, mode-mugham, melody

 

Rəyçilər:

professor Malik Quliyev;

dosent Rafiq Abdullayev.

Mövzuya uyğun