AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 1, 2015

 

 

Leyla Cumayeva

AMK-nın laborantı

 

Azərbaycan muğam sənətinin tarixi təkamül prosesinə bir nəzər

 

Açar sözlər: Azərbaycan professional musiqisi, şifahi ənənəli, muğam

 

Azərbaycan xalqının mədəniyyəti, incəsənəti və bədii yaradıcılıq irsi çox­əsrlik tarixə malikdir. Xalqımızın musiqi sənəti əsrlər ötdükcə tək­mil­ləş­miş, özünəməxsus tarixi inkişaf yolu keçərək müasir dövrümüzdəki sə­viy­yəsinə gəlib çatmışdır. Qeyd edək ki, xalq musiqimizin müxtəlif növ­ləri, həmçinin şifahi ənənəyə əsaslanan professional musiqi yaradı­cı­lı­ğı da təkmilləşərək bugünkü günümüzdə öz layiqli yerlərini tutmuşlar.

Həm xalq musiqi növləri, həm də şifahi ənənəyə əsaslanan profes­si­o­nal musiqi janrları bir-biri ilə qarşılıqlı proses zəminində inkişaf etmiş və da­ima sıx əlaqədə olmuşlar. Şifahi professional musiqi xanəndə və sazən­də­lər tərəfindən yaradılaraq yazısız şəkildə mövcud olmuşdur. Əsrlərdən ke­çərək təkmilləşmiş muğam sənətimiz şifahi şəkildə nəsildən-nəslə ötü­rü­lərək şifahi ənənəli professional musiqi janrı kimi formalaşmış və bu şə­kildə adlandırılmışdır.

Onu da deməliyik ki, şifahi-professional musiqi janrlarının yaranması üçün məhz folklor musiqisi əsas mənbə olmuşdur [1]. Təbiidir ki, folklor nü­munələri əsasında şifahi professional musiqinin janr nümunələri tək­mil­ləşmiş, öz kamil inkişaf səviyyəsinə çatmışdır.

Folklor musiqi nümunələri ilə professional musiqinin janr nümu­nə­lə­ri­ni müqayisə etdikdə belə professional musiqinin janr nümunələrinin mü­rək­kəb quruluşu, müxtəlif sənətkarların bu nümunələrə daxil etdikləri ifa üsul­ları və digər xüsusiyyətlər onları daha dolğun sənət nümunəsinə çe­vir­mişdir.

Orta və Yaxın Şərq musiqi elmi Əbu Nəsr Fərabinin adı ilə bağlıdır. Onun musiqi haqqında müxtəlif fikir və mülahizələri müxtəlif elmi əsər­lə­­rində əks olunmuşdur. Ə.N.Fərabinin musiqi elminin inkişafına xidmət edən “Kitabül-Musiqi əl-Kəbir” (“Musiqi haqqında böyük kitab”), “Ki­ta­bül fi-ehsaül-İqa” (“Ritmlərin təsnifatı kitabı”), “Kitabül-Musiqi” (“Mu­siqi haqqında söz”) əsərinin adlarını çəkmək olar [2].

İlk dəfə olaraq adları qeyd olunan elmi əsərlərdə Ə.N.Fərabi muğam məsələlərinə toxunmuşdur. Məhz muğamın nəzəri əsaslarla öyrənilməsi üçün bu kitablar elmi mənbəyə çevrilmişdir.

Ə.N.Fərabinin davamçısı hesab olunan İbn-Sina müxtəlif elm sahə­lə­rin­də öz qiymətli əsərləri ilə nəzər-diqqəti cəlb edir. Belə ki, o, astro­no­mi­ya, riyaziyyat, fizika və digər elm sahələrində qiymətli kitabları ilə ya­na­şı, musiqi sahəsində də musiqi-nəzəri araşdırmaları da vardır.

Artıq XIII-XV əsrlərdə musiqi nəzəriyyəsinin təkmilləşmə dövrü Sə­fi­əd­din Urməvi və Əbdülqadir Marağalının adı ilə bağlı olur. Onlar Orta və Ya­xın Şərq xalqların musiqi nəzəriyyəsinin tədqiq olunması və öyrənil­mə­sində əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər. S.Urməvi Ə.N.Fərabi və İbn-Si­na­nın elmi əsərlərini dərindən mənimsəyərək musiqi nəzəri sistemini da­ha da təkmilləşdirməyə nail olmuşdur.

Ə.Bədəlbəyli belə qeyd etmişdir: “Urməvi zəngin yaradıcılığı ilə Azər­­­baycan musiqişünaslığına qiymətli yeniliklər gətirmiş, yalnız Azər­bay­canın deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin musiqi mədəniyyətinin in­ki­şa­fında mühüm rol oynamış, özündən sonra gələn musiqiçilər üçün əsl təlim və tərbiyə məktəbi olmuşdur” [3].

Orta və Yaxın Şərq xalqlarının musiqi sənətinin inkişafında və zəngin­ləş­məsində musiqi nəzəriyyəçisi Xocə Əbdülqadir İbn əl-Hafiz Qeybi Ma­­ra­ğalının adını da qeyd etmək lazımdır. Dahi mütəfəkkir öz əsər­lə­rin­də Azərbaycan, həmçinin Şərq ölkə xalqlarının musiqi mədəniy­yətinin tək­­milləşməsində böyük xidmətlər göstərmişdir. Ə.Marağalı 24 şöbə sis­te­mini təfsilatı ilə şərh etmiş, “muğam”, ona rəğmən “pərdə” terminini iş­lə­­dən 12 əsas lad nəzərdə tutulurdu. Ə.Marağalı özü bu haqda yazırdı: “Türklər “Üşşaq”, “Nəva”, “Busəlik” muğamlarında bəstələ­məyi üstün tu­turlar” [4].

Adları qeyd olunan musiqişünas alimlər ilə yanaşı, XIV əsrdə yaşamış Əş-Şirazi, Əl-Amuli, XV əsrdə yaşamış Əbdürrəhman Cami, XVI-XVII əsrlərdə Orta Asiya alimlərindən Nəcməddin Kəvkabinin, Dərviş Əlinin və azərbaycanlı Mirzəbəyin traktat və əsərlərində muğamlar haqqında ma­raqlı bilgilərə rast gəlinir.

Artıq XIX əsrin II yarısından başlayaraq şifahi-professional musiqinin əsas janrı olan muğamın öyrənilməsində yeni dövr açılır. Bu sahədə şair, xəttat, ictimai xadim M.M.Nəvvabın adını xüsusi ilə qeyd etmək la­zım­dır. O, Şuşada yaşayıb-yaratmış və burada “Məclisi-xamuşan” adlı mu­si­qi-şeir məclisinə rəhbərlik edirdi.

M.M.Nəvvabın “Vüzuhül-Ərqam” traktatında təkcə Azərbaycanın de­yil, bütövlükdə Şərq ölkələrinin keçən yüzillikdə musiqi və muğam ifa­çı­lı­ğı kimi vacib məsələlərinə toxunulur [5].

M.M.Nəvvab qeyd olunan əsərində muğamların şöbələri, guşələri haq­da söz açmış, həmçinin xüsusi dəstgahlar cədvəli yaratmışdır. O, 6 dəst­ga­hın şöbə və guşələrin adlarını da qeyd edir.

Onu da qeyd edək ki, muğam termini və muğam sənəti birdən-birə ya­ran­mamışdır. Muğam sözünün yaranması ilə bağlı daha bir mənbəyə nə­zər salaq. Midiya dövrü musiqi mədəniyyətində b.e.ə. X-IX əsrlərdə 6 tay­­fanı özündə birləşdirən Midiya şahlığı dövründə muğ (mağ) tayfaları bö­yük nüfuza malik idilər. Onlar Azərbaycan türklərinin qədim tayfa­la­rın­dan olub Urmiya gölü ətrafında Muğanda yaşamışlar. Ərəb coğra­fi­ya­şü­nası İstəxəri (X) yazır ki, İranın şimalında Muğanda muğların yaşadığı çox­lu kəndlər var [6].

Şərq xalqlarının hər birinin özünəməxsus folkloru mövcuddur. Folklor mu­siqisi kollektiv musiqidir. Xalq kutlələri arasında yaranır, şifahi şəkil­də ağızdan-ağıza keçərək, ötürülərək xalq arasında yaşayır və sevilir.

Muğam da şifahi ənənələrə söykənən bir sənətdir. Muğam sənəti də folk­lor musiqidən qidalanaraq, şifahi professional musiqi nümunələrində öz yüksək kamillik zirvəsinə ucala bilmişdir. Sadə quruluşlu folklor nü­mu­nələrinin yaradıcıları olan xalq kutlələrindən fərqli olaraq, şifahi pro­fes­sional musiqinin yaradıcıları xüsusi bəstəkarlıq istedadı olan xa­nəndə və musiqiçilər tərəfindən öz ifa üsullarını bu sənətə tətbiq etmişlər.

Muğam sənətinin ümumşərq sənəti olması baxımından bütün Şərq xalq­larının özünəməxsus muğamları mövcuddur. Hər bir xalqda muğam ter­mini müxtəlif adlar şəklindədir. Belə ki, ərəb və Türkiyə makam, Azər­­baycanda muğam, İranda dəstgah, Hindistanda raqa, Türkmənis­tan­da mukam, Qazaxıstanda küy, Qırğızıstanda kü və s. adlarla möv­cuddur.

İranda həm muğam, həm də dəstgah termini eyni məna kəsb edir. Ərəb­lərdə isə makamların ifası zamanı onları zərb alətləri müşayiət edir və bu ritmlər böyük əhəmiyyət daşıyır. Hindistanda isə raqa hamının rəğ­bə­tinin qazanmışdır. İfa zamanı ifaçılar özünəməxsus nəfəs və ifaçılıq üsul­ları nümayiş etdirirlər.

Ümumiyyətlə, muğam poeziya ilə sıx bağlı olan sənətdir. Musiqi ilə söz bir-biri ilə sintez təşkil edərək vəhdətlik yaradır. Dahi bəstəkar Ü.Ha­cı­bəyli də muğamın ifası zamanı qəzəllərin düzgün seçilməsinə, qəzəl­lə­rin ifası zamanı düzgün tələffüzə xüsusi diqqət yetirirdi.

Azərbaycan muğamları tarixi inkişaf nəticəsində baş verən müxtəlif ha­disələrin təsirindən püxtələşərək, öz ahəngdarlığı, rəngarəngliyi, fərqli ifa­çılıq xüsusiyyətləri ilə bugünkü müasir formasını almışdır. Muğamlar on­ları ifa edən xanəndə və sənətkarların yaradıcılığında ifaçılıq məharət­lə­ri ilə zənginləşərək nəsildən-nəslə ötürülmüşdür.

 İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

  1. Zöhrabov R.F. Muğam. B.: Azərnəşr, 1991, 219 s.
  2. Матякубов О.Р. Фараби об основах музыки Востока. Ташкент:. FAH, 1986, 88 s.
  3. Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, 248 s.
  4. Агаева С.Х. Абдулгадир Марагаи. Б.: 1983, 98 с.
  5. Сафарова З.Ю. Мир Мохсин Навваб. Б.: 1983.
  6. Şükürov A.M. Mağlar kimdir? // Qədim dövr və orta əsrlərdə Azər­bay­­­ca­nın bədii mədəniyyətinin yaranması və inkişafının sosial as­pekti. B.: Azər­bay­can Respublikası Xalq Təhsil Nazirliyi, 1990.

 

 

Лейла Джумаева

Наблюдение по развитию истории Азербайджанского мугама

Резюме

В представленной статье раскрывается роль мугама, как основного жанра азербайджанского профес­сиональной музыки устной традиции. Также дается обзор исторического развития мугама, расскрываются исследования известных музыкантов, проведенные в данной области музыки.

Ключевые слова: Азербайджанская профессиональная музыка, устная традиция, мугам

 

 

Leyla Jumayeva

Observation to the proqress of history of Azerbaijan’s mugam

Summary

In this article says about mugham, which is the main genre of oral tradition of Azerbaijani professional music. There is also an overview of the historical development of mugham, commenting on the research of well-known musicians conducted in this area of music.

Key words: Azerbaijan professional music, oral tradition, mugham

 

Rəyçilər:   

professor M.Quliyev;

dosent M.Mansurov.

Mövzuya uyğun