AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 2, 2015

 

 

Aybəniz Növrəsli

Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının müəllimi

 

Aqşin Əlizadə yaradıcılığının formalaşması barədə bəzi mülahizələr

 

Açar sözlər: Aqşin Əlizadə, bəstəkar, Q.Qarayev

Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbi öz başlanğıcını XX əsrin əvvəllə­rin­dən götürür. Belə ki, əsası dahi Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığına istinadən qo­yulmuş bu məktəb bir əsrdən artıq müddətdə inkişaf edərək köklü şə­kil­də dəyişilmişdir. Bu dəyişkənliyin səbəbi təbii ki, bəstəkarlıq nəsli nü­ma­yəndələrinin sayca artması və artaraq da öz baxış bucaqları hesabına mək­təbin prinsiplərinə təsir etmələri olmuşdur. Zaman keçdikcə dəyiş­kən­liyə uğrayan məqamların çoxsaylı olmasına baxmayaraq, ənənələrə də istinad mütləq şəkildə qorunub saxlanılmaqdadır.

Öz növbəsində Azərbaycan musiqişünaslığı da əsası qoyulan dövrdən baş­layaraq, bəstəkar yaradıcılığının tədqiqi ilə xüsusilə məşğul olur. Milli bəstəkarlıq məktəbinin formalaşmasından başlayaraq müasir tenden­si­ya­la­rın tətbiqinə qədər olan dövrü müxtəlif istiqamətlərdən araşdırır.

Məlumdur ki, XX əsr Avropa bəstəkarlıq məktəbi müxtəlif cərəyan və tex­nikaların yaranması ilə musiqi tarixində iz qoymuşdur. Bu iz Azər­bay­can musiqisində də öz müsbət təsirini göstərmiş, bütün milli bəstə­kar­lıq mək­təbi nümayəndələrinin yaradıcılığında əks olunmuşdur. Təsadüfi de­yil­dir ki, musiqişünaslığımızın araşdırdığı bugünkü aktual mövzu məhz, Qərb müasirlik ənənələrinin milli ənənələrə hoparaq bərq vurma­sı­dır.

XX əsrin II yarısından başlayaraq Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbi ye­ni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Üzeyir Hacıbəyli ənənə­lərinə is­tinadlanaraq yaradıcılığa qədəm qoymuş Azərbaycan mədəniyyət və in­cə­sənətinin görkəmli və təkrarsız siması Qara Qarayev bu sahədə böyük bir yeniliyə imza atmış, ilk olaraq Azərbaycan milli musiqi ənə­nələrini Av­ropa ənənələri ilə sintez etmiş və müasir Azərbaycan bəs­təkarlıq mək­tə­binin əsasını qoymuşdur. Bu məktəbin formalaşması çağdaş dövr bəstə­kar­larının “meydana atılma”sına təkan olmuş və bir çoxlarının yaradıcılıq mü­qəddəratını həll etmişdir.

Azərbaycan və Qərb musiqi məktəblərinin formalaşmasının başlanğıc nöq­tələrini şərti olaraq iri həcmli, mükəmməl quruluşlu opera janrının ya­ranması ilə müqayisədə hesablasaq, o zaman arada 3 əsrlik vaxt kəsiyi­nin mövcudluğunu görərik. Belə ki, Azərbaycanda və bütün Şərqdə opera jan­rının ilk nümunəsi olan, Ü.Hacıbəyli tərəfindən yazılmış “Leyli və Məc­nun” 1908-ci ildə, Qərbdə isə 1600-cü ildə müəllifləri italyan bəs­tə­kar­ları olan (Yakopo Peri və Culio Kaççini) iki müxtəlif “Evridika” ope­ra­ları yaranmışdır. Qərb musiqi incəsənəti tədrici yolla, çoxsaylı cərə­yan­la­rı formalaşdıraraq öz izini qoymuşdursa, Azərbaycan musiqisi artıq möv­cud olan Qərb nümunələri üzərində yaranmışdır. Bu baxımdan digər bir müqayisəli nümunəyə də fikir yetirərək məntiqi dəqiqləşdirmək olar. Be­lə ki, müasir musiqi anlayışı Qərbdə Yeni Vyana Məktəbi nüma­yən­də­lə­rinin yaradıcılığı ilə əmələ gəlmişsə, Azərbaycanda müasir bəstəkarlıq mək­təbinin banisinin Qara Qarayev olduğu məlumdur. Qara Qarayev Ye­ni Vyana Məktəbi nümayəndələrinin yaratmış olduqları dodekafon sis­te­mini mənimsəmiş və Azərbaycan bəstəkarları arasında ilk dəfə bu tex­ni­ka­ya müraciətlə III simfoniya və Violin konsertində istinad etmişdir. Onun Violin konserti üçün nümunə və təkan olaraq A.Berqin eyniadlı əsə­ri çıxış etmişdir. A.Berq və Q.Qarayevin Violin konsertlərini mü­qa­yi­sə edi­lə bilən “cütlük” adlandırmaq olar. Çünki Q.Qarayev A.Berqin ey­ni­­janr­lı əsərindən ilhamlanaraq Violin konsertini yazmışdır. Q.Qarayevin əsəri “Şostakoviçsayağı” marşla bitsə də, özündə Yeni Vyana Məktəbinin ay­dın “möhür”ünü daşıyır. Yeri gəlmişkən çağdaş dövr bəstəkarlıq mək­tə­binin parlaq nümayəndələrindən olan Fərəc Qarayevin hər iki əsəri ka­me­ra orkestri üçün orkestrləşdirdiyini yada salmaq olar. Bakıda hər iki əsər 2011-ci ilin aprel ayında Q.Qarayev adına IV beynəlxalq müasir mu­si­qi Festivalının bağlanış konsertində İsveçrədən olan violin ifaçısı Pat­ri­si­ya Kapaçinskaya tərəfindən tamaşaçılara təqdim olunmuşdur.

A.Berqin Violin konserti 1935-ci, Q.Qarayevin konserti isə 1967-ci il­də ya­ranmışdır. Beləliklə, mütənasiblik qursaq, görərik ki, 3 əsr zaman fərqi ilə əsası qoyulmuş musiqi mədəniyyətləri arasındakı müddət Q.Qa­ra­yevin yazdığı yüksək yaradıcılıq nümunəsi hesabına təqribən 30 ilə qə­dər enmiş olur. Bu, irəliyə atılmış böyük addım kimi Azərbaycan musi­qi­si­nin dünya mu­siqisi səviyyəsinə qalxmasında önəmli əhəmiyyət kəsb edir.

Belə ki, XX əsrdə dünya musiqisi çoxşaxəli inkişaf, müxtəlif bəs­tə­kar­lıq texnikaları və musiqi cərəyanlarının formalaşdığı dövrü yaşa­yırdı. Məhz, elə bu dövrdə Azərbaycanda bəstəkarlıq məktəbinin əsası qoyu­lur­du. Əsasın qoyulmasından birbaşa kulminasiyaya keçid də məhz Q.Qa­ra­yev sayəsində başa gəlmiş oldu.

Bu illər Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin inkişafında yeni mərhə­lə­dir. Ümumiyyətlə, musiqidə aydın nəzərə çarpan daxili gərginlik, azad­fi­kir­lilik, niyyətlərə nail olmaqda bütün maneələri dəfetmə cəhdi, mü­ba­hi­sə və toqquşma xarakteri dövrün tələbi ilə tam üstələşirdi. Bu məcradan do­ğan üslub rəngarəngliyi, obraz, janr müxtəlifliyi, forma və milli ənənə­lə­rin yeniləşməsi hakim mövqedə irəli sürülmüşdü.

Bütün qeyd etdiklərimizi tələbələrinə aşılamağa nail olmuş Q.Qa­rayev ye­ni üslub, istiqamət axtarışlarında olan gənclərə məhz milli musiqimizin seh­rində dünya musiqi mədəniyyətinin yüksək nümunələri, nadir inciləri ilə bir səviyyədə durmağa layiq əsərlər yaratmaq vəzifəsini sanki vəsiy­yət etmişdir. Bəstəkarın bütün amalı, arzusu xalqının musi­qisinin bəşər mu­siqisi axarına qovuşması, güclü əks-səda doğurmağa müvəffəq olması idi.

60-70-ci illər Azərbaycan musiqi tarixi və incəsənətinin intibahı, ədə­biy­yat və incəsənətə yeni nəfəs, əhəmiyyətli dəyişikliklər, əsl yaradı­cılıq azadlığı gətirən, milli şüuru dirçəldən dövr hesab etməliyik. Q.Qa­rayev, F.Əmirov, Niyazi, C.Hacıyev kimi sənətkarların yaradıcılıq dövrünün zir­vəsinə təsadüf etdiyi üçün bu mərhələdə yaradıcılığa qədəm qoyan gənc bəstəkarları sözün əsl mənasında xoşbəxt adlandırmaq olar. Məhz, hə­min dövrdə yaradıcı nəslə qoşularaq artıq özünün ilk uğurlu addım­la­rı­nı atmış və onun gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyən müəllimləri – Q.Qa­ra­yev və C.Hacıyevin gözləntilərini illər sonra doğrul­da­caq gənc bəstəkar Aq­şın Əlizadə idi.

Aqşın Əlizadə 60-cı illərdə Azərbaycan musiqisinə qədəm qoymuş, Q.Qa­rayev və C.Hacıyev məktəbinin layiqli davamçısı və nümayən­də­si­dir. Həmin dövr musiqidə baş verən “hadisələrə” fəal şəkildə qatılan bəs­tə­kar yazdığı əsərlərə ətrafda baş verən abu-havanı hopdurmağı bacar­mış­dır. Yaradıcılığında dövrün səciyyəvi təmayüllərini əxz etdir­məklə ne­­oklassisizm, neofolklorizm, sonor, aleatorika kimi texnika və istiqa­mət­ləri Azərbaycan musiqisinin mənbələri ilə birləşdirməyə nail olmuş və beləliklə, öz dəsti-xəttini yaratmışdır.

Q.Qarayevin Qərbi Avropa musiqisi və nümayəndələrinin yaradı­cı­lı­ğın­dan bəhrələnərək formalaşdırdığı yol Azərbaycan musiqisində XX əsrin II yarısında mənbəyə çevrilərək “Qara Qarayevin davamçıları” adlı bəs­təkarlıq nəslinin yaranmasına gətirib çıxardı. Azərbaycan mədəniy­yə­ti­nin ən istedadlı şəxsiyyətlərindən biri, özünəməxsus siması olan Aqşın Əli­zadə yeganə şəxsdir ki, həm Q.Qarayev, həm də C.Hacıyev ənənə­lə­ri­ni öyrənərək məktəb keçmiş, bu nəslin nümayəndələri arasından seçilərək parlamış, sonradan “öz yaradıcı nəsli”ni yaratmış oldu.

A.Əlizadə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına professor Cövdət Hacıyevin sinfinə daxil olmuşdur. Buna baxmayaraq görkəmli bəstəkar Q.Qa­rayevdən də mütəmadi olaraq məsləhətlər alır, yaradıcı debatlara gi­rir, onunla tələbə-dost münasibəti saxlayırdı. A.Əlizadə zarafatla, “əya­ni ola­raq C.Hacıyev, qiyabi olaraq Q.Qarayevdə oxuduğunu” de­yirdi.

1937-ci ildə hazırda təsvirini yalnız ağ-qara kadrlardan izləyə bil­di­yi­miz Bakı şəhərinin o dövrün adlandırılmasına əsasən, Füzuli, hazırkı Zərgər-Palan küçəsində, ziyalı ailəsində gələcəkdə Azərbaycan musiqili-ic­timai həyatına gətirəcəyi yenilik və töhfələrlə özünü təsdiq edəcək, yara­dı­cılığı ilə böyük ad və nüfuz qazanacaq əsl bəstəkar, şəxsiyyət, ictimai xa­dim Aqşın Əlizadə dünyaya göz açmışdır. Əslində, çox maraqlı təsadüf, bəl­kə də zərurətdir ki, tale Qarayev və Əlizadə simalarını demək olar ki, elə bu tarixdən qovuşdurmuşdur. Belə ki, həmin küçədən bir qədər aralıda məhz Qara Qarayev artıq yaşayıb-yaradırdı. Onların rastlaşması bir müd­dət müəllim-tələbə münasibətinin üzərində qurulsa da, sonradan məsləkdaş və dostluğa çevrilmiş və sonadək qorunub saxlanmışdır.

Maraqlı bir məsələyə diqqət yetirsək, görərik ki, A.Əlizadənin fiziki doğum tarixi Q.Qarayevin mənəvi doğum tarixi ilə üst-üstə düşür. Məhz 1937-ci ildə Q.Qarayevin ilk uğurlu əsəri A.S.Puşkinin ölümünün 100 il­li­yinə yazılmış fortepiano üçün musiqili şəkil “Çar kəndində heykəl” (««Царскосельская статуя») ilk dəfə müəllifin özü tərəfindən ifa edil­miş­di.

Təsadüfi deyil ki, Aqşın Əlizadə Qara Qarayevi Azərbaycan bəs­təkar­la­rının yeni nəsli üçün istər həyat, istərsə də sənətdə örnək hesab edir: “İlk olaraq bəstəkarlar içərisində Q.Qarayev və S.Prokofyevin adlarını eşit­mişəm. 6 yaşım olarkən ilk musiqi dərsimə gəldim, royalın üzərində Pro­kofyevin portreti, müəllimimin ifa etdiyi ilk əsər isə Q.Qarayevin əsə­ri oldu. Beləcə, onlar mənim həyatıma daxil oldu. İlk dəfə isə onu “Di­na­mo” stadionunda volleybol yarışında gördüm. Sonralar isə tez-tez yolda rastlaşırdıq. Sən demə, qonşu idik, valideynlərimiz də dostluq edirdi”.

 aqshin-alizade

“Məndən soruşsalar ki, həyatındakı vacib insanlar kimlərdir, çəkin­mə­dən atamın və yaradıcılıq həyatımda onun adını çəkərəm. Mənim üçün Q.Qa­rayev Ü.Hacıbəyli ilə yanaşı durur. Əgər Üzeyir bəy məbəd yarat­mış­dırsa, Q.Qarayev bu məbədin başında duran, onu idarə edən şəxs idi ki, Azərbaycan torpağında yetişmişdir”.

O zamanlar Q.Qarayev şəxsiyyətinin, yaradıcılığının təsiri altına düş­mə­yən musiqiçi tapmaq çətin idi. Hətta böyük sənətkarın sinfində bi­la­va­si­tə oxumayanlar belə onu özlərinin müəllimi sayırdılar. Artıq tələ­bəlik döv­ründən etibarən A.Əlizadə intuitiv olaraq Q.Qarayev musiqisinə meyl edirdi. O, Qarayevin sinfini bitirməsə də, onu özünün müəllimi sayırdı. Əgər insan hər hansı bir yaradıcı işlə məşğul olarkən kimin fikrinin ne­cə­li­yini düşünürsə, demək həmin şəxs onun müəllimidir.

Q.Qarayev heç zaman birbaşa olaraq A.Əlizadə yaradıcılığına müsbət fi­kir bildirməsə də, dolayı yolla eşidilən haqlı tərif və qiymətlən­di­ril­mə­lər, əsərlərinin ifasının təşkili və dövrü mətbuatda yüksək fikir bil­dir­mək­dən üstün nəticə ola bilməzdi. Qarayevlə dostluq münasibətlərini hətta mü­qəddəslik dərəcəsində hesab edən Əlizadə saatlarla onunla gəzinti­lər­də olur, təkcə incəsənət deyil, həyati məsələlərdə də ondan ibrət götürür­dü. A.Əlizadə Q.Qarayevlə son görüşünü kövrəkliklə xatırlayırdı. Son za­manlarda bir qədər nasaz olduğu üçün onun yanına Moskvaya getmiş və görüşdə Qarayev ona demişdir: “Heç vaxt heç nədən çəkinmə, ayağa qal­xa bilsəm, sənə yenə də dayaq olacağam, qalxa bilməsəm, deməli, özün mübarizə aparmalı olacaqsan”. Bakıya qayıdandan sonra səslənən te­lefon zəngi Qarayevlə onun son danışığı oldu.

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

  1. Dadaşzadə Z. Aqşin Əlizadə. Broşür. B.: Şur, 1992.
  2. Əliyeva F.Ş. Aqşin Əlizadə. // “Musiqi dünyası” jurnalı, №1-2/2003, s.121-123. http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=230
  1. Карагичева Л.В. Кара Караев.М.: Советский композитор, 1960.
  2. Tağızadə A. Aqşin Əlizadə. B.: 1986.

 

Айбениз Новрасли

О некоторых особенностях становления

творчества Акшина Ализаде

РЕЗЮМЕ

В данной статье раскрывается черты стиля и творчества видного Азербайджанского композитора А.Ализаде в контексте 60-70`х годов ХХ века. Этот период считается началом становления его творчества.

Ключевые слова: Акшин Ализаде, композитор, Кара Караев.

 

Aybeniz Novrasli

About some features of formation of

creativity Akshin Alizade

SUMMARY

This article reveals the features of the style and creativity of prominent Azerbaijan composer A.Alizadeh in the context of 60-70 years of the XX century. This period is considered the beginning of the formation of his creativity.

Key words: Akshin Alizadeh, composer, Gara Garayev

 

Rəyçilər:   

BMA-nın professoru Ülviyyə İmanova;

dosent Lalə Hüseynova.

Mövzuya uyğun