AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 4, 2015

 

 

Fərdin MƏMMƏDLİ

AMK-nın magistrantı

 

Muğam dəstgahlarında “Şikəsteyi-fars” şöbəsinin funksional əhəmiyyəti

 

Açar sözlər: “Şikəsteyi-fars”, “Xocəstə”, “Mübərriqə”, şöbə, dəstgah, aşıq

 

Dəstgahların daxilində digər muğamlara aid şöbələrin ifa olunması  və ya müəyyən  dəstgahın ifası zamanı müvəqqəti ola­raq digər muğamlara keçilməsi qanunauyğun bir hal olub, dəstgahların qu­ruluş xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Muğam ifaçılığı təcrübəsində elə şö­bə­lər var ki, bir neçə muğamın tərkibinə daxil olaraq dəstgahda müx­tə­lif funksiya daşıyır, melodik inkişafın mərhələlərini və məqam dəyişkən­li­yi­ni göstərir. Məsələn, “Əraq”, “Üşşaq”, “Nişibü-fəraz”, “Şi­kəs­teyi-fars” və s. şöbələr əsas ifa olunduğu, aid edildiyi dəst­ga­hdan baş­­qa bir ne­çə digər muğam dəstgahlarında da ifa olunur. Bu ba­xım­­dan “Şi­kəs­teyi-fars” şöbəsinin əhəmiyyəti daha qabarıqdır və bir sıra muğamların quru­lu­şunda mühüm rol oynayır.

Məlumdur ki, muğam­la­rı­mız haqqında artıq Orta əsr risalələrində geniş bilgilər verilmişdir. Lakin S.Urməvi və Ə.Ma­­­rağayinin əsərlərində “Şikəsteyi-fars” şöbəsinin adına rast gəlinmir və ümu­­­miyyətlə, “Şikəstə” adı ilə yalnız XIX əsrdə, musiqişünas alim M.M.Nəv­vabın “Vüzuhül-Ərqam” risaləsində “Şikəsteyi-Şirvan” adı ilə qar­­­şılaşırıq. Deməli, Azərbaycanda “Şikəstə” növlərinin XIX əsrdə mu­ğam sə­­nətinə daxil olmasında heç bir şübhə yeri yoxdur.

Xalq musiqi yaradıcılığına diqqət yetirdikdə 3 istiqaməti izləyə bilirik. Birincisinə xalq mahnı və rəqsləri aid edilirsə, ikincisi xalq professional, üçüncüsü isə şifahi ənənəli professional musiqi janrlarını nəzərdə tutur. Heç şübhəsiz ki, bu janrların yaşaması, onların daha da inkişaf etməsinin ən vacib səbəblərindən biri də janrların bir-biri ilə “canlı ünsiyyəti”dir. Be­lə ki, “…Xalq musiqisi növləri və şifahi ənənəyə əsaslanan profes­si­o­nal musiqi janrları bütün dövrlərdə bir-biri ilə çox sıx əlaqədədir. …Xalq musiqisi və şifahi ənənəyə əsaslanan professional musiqi janrları qar­şı­lıq­lı zənginləşmə, qarşılıqlı təsir prosesində inkişaf etmişdir. Məhz indinin özündə də bu cür inkişaf yolu davam olunur” (6, s. 40).

Onu da qeyd edək ki, bu proses yalnız folklor musiqisi ilə professional mu­siqi janrları arasında deyil, eyni zamanda professiional musiqi janr­la­rı­nın öz aralarında da – aşıq sənəti ilə muğam sənətinin arasında özünə gös­tərir. Yəni, öz növbəsində aşıq sənəti muğama, muğam da aşıq sənə­ti­nə təsirsiz ötüşmür. Bu təsirin nəticəsi olaraq sözügedən janrlar “ün­siy­yət­də” olduğu janrların müəyyən xüsusiyyətlərini əxz etmiş olur.

Üzeyir Hacıbəyli yazır: “Zaman dolandıqca bu muğam və avazlar get-ge­də bir çox dəyişikliklərə uğrayıb, bir para muğamlar avaza, avazlar də­xi muğamlara keçməklə bir xeyli təbəddülat hasil olmuşdur” (4, s. 392). Bun­dan əlavə, hansısa muğama aid edilən şöbələr digər muğam dəstgah­la­rına keçərək ifa olunmağa, eyni zamanda müəyyən aşıq havaları muğam dəstgahlarına daxil olub müəyyən şöbə kimi oxunmağa başlayıb.

Qeyd edək ki, bir şöbənin müxtəlif muğamların daxilində ifa olun­ma­sın­da iki məqam xüsusi diqqət cəlb edir. Bu şöbələri şərti olaraq iki yerə böl­mək olar. Birincisi, şöbənin aid olduğu dəstgahın xarak­ter və ən əsası da məqamına uyğunlaşdırılmasıdır. İkinci cəhət isə şöbənin hansı muğamda ifa olunmasından asılı olmayaraq eyni fun­k­si­yaya malik ol­ma­sı və eyni məqama istinad etməsidir. “Şikəsteyi-fars” şöbəsi də ey­ni adı daşıyıb, müxtəlif muğamların da­xi­lin­də ifa edil­mək­lə şərti olaraq böl­düyümüz kateqoriyanın ikincisinə aid edilə bilər. Çün­ki, bu şöbə ifa olunduğu dəstgahların hər birində eyni məqama, se­ga­ha istinad edir. Bu­ra­da diqqət çəkən əsas məqam bu şöbənin eyni adı da­şı­yıb başqa dəst­gah­lar­da ifa olunan şöbələrdən (“Nişibü-fəraz”, “Əraq” və s.) fərq­li ola­raq, 2-3 dəstgahın deyil, demək olar ki, bir çox dəstgah­la­rın daxilin­də ifa olun­masıdır.

Göründüyü kimi, “Şikəsteyi-fars” iki müstəqil – “şikəstə” və “fars” söz­­­­­­­lərinin birləşməsindən ibarətdir. Burada “Şikəstə” – sınıq, qırıq, qəlbi qı­­rılmış, qəlbi yaralı, ürəyi sınmış mənasını ifadə edir. “Fars” sözünə diq­qət yetirsək, bəllidir ki, bütün “Şikəstə” və onun növləri segah məqamına is­­tinad etdiyi kimi bilavasitə “Şikəsteyi-fars” da məhz həmin məqam­da­dır. “Şikəsteyi-fars” şöbəsi bir sıra dəstgahlarda ifa olunsa da, onun əsas ye­ri də məhz “Segah” dəstgahıdır.

“Şikəstə” və “Şikəsteyi-fars” haqqında digər bir yazı maraq doğurur. Əj­­­dər Fərzəli (1937-2011) “Dədə Qorqud yurdu” kitabında qeyd edir: “Şi­­­kəstə: şik-işıq çaxması – şimşək, “şik” — əst — əstə — istə — isti — iştar. İş­ta­rın şimşək tək çaxmasını (görünməsini) andıran odlu haraydır”. O, fi­kir­lərini davam et­dirərək yazır ki, burada fars adlı xalqdan söhbət getmir, “Şi­kəsteyi-fars” – odlu, yanğılı şikəstədir. Müəllif, şikəst – şikəstə söz­lə­ri­nin bütün komponentləri ilə Azərbaycan dilinə aid olduğunu göstərir (3, s. 162). Bu mənada “Şikəstə”nin “fars” ifadəsi ilə yanaşı, bir şöbə adı əmə­lə gətirməsi onun Azərbaycan aşıq-muğam sənət ənənələrinin hüdud­la­rından kə­nar­da formalaşması anlamına gəlmir.

XX əs­rin tanın­mış ic­­ti­mai-siyasi və dövlət xa­di­mi, folklor təd­qi­qatçısı, Azərbaycanın həmişəcavan şairi Mikayıl Müş­fi­qin yaxın qohumu olmuş Əli­­­hü­seyn Dağlının (1898-1981) da “şikəstə” sözü ilə bağlı fərqli fikirləri maraq doğurur(7, s. 162-163). Onun fikrincə, qə­dim­­­­də dö­yüş­lərdə ya­ralanana “sığış­da” de­­yi­lib­. Türklər yaralı düşmənə hör­­mət­lə ya­­naşmış, onları mü­­alicə etdir­miş, sa­ğal­dıq­dan sonra “sığış­da”ları vətənlərinə yola salmışlar. Sonralar fars­­la­­rın di­­­lin­də “sığış­da” fonetik dəyişikliyə uğrayaraq “şi­kəs­­­­tə”yə çev­­ri­lib.

Bundan əlavə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, nə S.Urməvi, nə də Ə.Ma­rağayi risalələrində bu adlarla, yaxud da bu adı daşıyan şöbə və ya gu­şə adı ilə qarşılaşmadığımız halda yalnız ilk dəfə M.M.Nəv­vabın təqdim etdiyi muğam dəstgahlarında – “Nəva dəst­ga­hı”­nın şöbəsi kimi “Şikəsteyi-Şirvan”ın adına rast gəlirik. Bu da Orta əsr alim­­lərinin yaşadığı mərhələdən 4-5 əsr sonrakı dövrə – XIX əsrə təsadüf edir. XIX əsr isə Azərbaycan mədəniyyətində olduqca mühüm və xüsusi bir mərhələdir.

“Şikəsteyi-fars”ın XIX əsrə qədər heç bir ədəbi mən­bədə rast gəlinməyib, yalnız bu əsrdə özünü göstərməsini də bu dövrdə mu­ğamın yeni mərhələ yaşaması ilə əlaqələndirmək olar. Yəni XIX əsr­də çoxsaylı xalq şənlikləri, musiqi gecələrinin keçirilməsi ilə aşıq ifaçı­la­rı­nın, eləcə də muğam ifaçılarının yaradıcılıq ünsiyyəti sözsüz ki, bir-bi­ri­nə qarşılıqı təsir göstərib. Musiqişünas İradə Köçərli yazır ki, “Çox vaxt “to­xunulmaz” mənbə olaraq qəbul edilmiş muğam, milli təfəkkür tərzi ki­mi Azərbaycan xalq yaradıcılığının bütün başqa sahələ­rində özünü bü­ru­zə verdiyi kimi, mahnı və rəqs yaradıcılığı, aşıq sənəti də öz növbə­sin­də, eyni dərəcədə, muğam sənətinə təsir göstərmişdir” (5, s. 11).

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, “Tarixi, sosial, mədəni amillərin nəti­cə­si kimi aşıq sənətində özlərinin repertuarı, ifaçılıq özəllikləri, məclis ke­çirmə qaydalarına görə bir-birindən fərqlənən aşıq mühitləri meydana gəlmişdir: Göyçə, Borçalı, Gəncəbasar, Ağbaba-Çıldır, Dərələyəz, Təb­riz, Urmiya, Şirvan və s.” (2, s. 81). Aşıq məktəblərinin muğam sənəti ilə qar­­şılıqlı əlaqəsi baxımından həmin məktəblər arasında Şirvan aşıq məktəbini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Çünki, aşıq musiqisi, məktəbləri ilə bağlı tədqiqatları izlədiyimiz zaman muğamla, muğam ifaçıları ilə tə­ma­sın Şirvan musiqi mühiti ilə daha sıx bağlı olduğunu görürük. Onu da vur­ğulayaq ki, xalq musiqi yaradıcılığında geniş intişar tapan “Şikəstə” jan­rı həm aşıq, həm də muğam sənətində xüsusi yer tutur. Bundan əlavə, “Şi­kəstə”nin məhz aşıq musiqi yaradıcılığına aid olması haqqında dahi bəstəkarımız Ü.Hacıbəyli də yazır ki, “Şikəstə və bayatıya aşıq dəstəsinin dəstgahı demək olar, çünki bu növ musiqi təğənnisi əsl onların sənətidir” (4, s. 379).

Belə qənaətə gəlirik ki, “Şikəstə”lər məhz inteqrasiyanın təsiri ilə Şir­van aşıq mühitindən muğam sənətinə daxil olub. Bu baxımdan “Şi­kəs­tə”­lə­rin bir növü olan “Şikəsteyi-fars”ın da muğam dəstgahlarına aşıq sə­nə­tin­dən həmin qarşılıqlı təsirin nəticəsində şöbə kimi daxil olması XIX əs­rə aid edilə bilər.

Ümumiyyətlə, “Şikəsteyi-fars” muğam sənətinə daxil olan başqa “Şi­kəs­tə”­lərdən bəzi cəhətlərinə görə fərqlənir. Digər “Şikəstə” növləri – “Qa­­­rabağ şikəstəsi”, “Bakı şikəstəsi” (“Kəsmə şikəstə”), “Şirvan şikəs­tə­si” və s. hər biri zərbi muğam ailəsinə da­xil­dir. Lakin müasir muğam ifa­çı­lığında bu və başqa “Şikəstə”lərdən fərqli olaraq “Şikəsteyi-fars” zərbi muğam deyil, ifası zamanı zərb alətləri ilə müşayiət edilmir, dəst­gah­larda şöbələr ifa olunduğu kimi – müstəqil şəkildə səs­lən­dirilir.

“Şikəsteyi-fars” şöbəsi bir sıra dəstgahlarda əsas şöbələrdən biri kimi ifa olunur. Həmin dəstgahlar aşağıdakılardır: 1. “Rast” 2. “Mahur-hindi” 3. “Orta Mahur” 4. “Bayatı-Qacar” 5. “Dügah” 6. “Şur” 7. “Zabul-se­gah”, 8. “Rəhab” 9.“Segah”.

Muğam tədrisi proqramlarında bütün muğamların tərkibinin izlənil­məsi “Şikəsteyi-fars” şöbəsinin muğamın kompozisiyasındakı rolunu üzə çıxarır. Bu baxımdan “Şikəsteyi-fars” şöbəsinə intonasiya baxımından ya­xın və onunla əlaqədar şöbələr də mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Onu da deyək ki, “Rast” dəstgahında bəzən “Şikəsteyi-fars” şöbəsinin ye­­rinə “Xocəstə” oxunur. Ə.Bədəlbəyli “Xocəstə”ni “Rast” və “Mahur” dəst­gahlarında “Vilayəti” şöbəsindən sonra gələn, melodik cəhətdən mu­ğam­lardakı “Şikəsteyi-fars” mərkəz şöbənin eyni olan və muğamat kö­kün­də dominanta (5-ci pillə) mövqeyini tutan mühüm bir şöbə” kimi gös­tər­mişdir (1, s. 75).

Ümumiyyətlə, “Şikəsteyi-fars” iri həcmli şöbədir. Sanki ifa olunduğu dəstgahda bir mərhələ-keçid səciyyəsi təşkil edərək, dinləyicini özünə­məx­sus bədii-emosional təsirə kökləyir. Lakin, çox vaxt sonra “Mübər­ri­qə” guşəsi səsləndirilir. Bu guşə də “Şikəsteyi-fars”ın istinad etdiyi pil­lə­yə əsaslanır.

R.Zöhrabov yazır ki, “Şikəsteyi-fars” şöbəsindən sonra “Mübərriqə” gu­­şəsi çalıb-oxunmalıdır. Çünki, “Mübərriqə” bir növ “Şikəsteyi-fars”ın ye­kunu sayılır. Melodiya baxımında isə o, hər bir dəstgahda əsas etibarilə eyni melodiyaya malikdir. Lakin onun istinad pərdələri muğam dəstgah­la­rının kökünə uyğun olaraq dəyişilir” (6, s. 206). Hətta bu şöbənin ta­mamlanması “Şikəsteyi-fars”ın kadensiyası ilə baş verir. Bu şöbənin “Şi­kəs­teyi-fars”ın istinad etdiyi pilləyə əsaslanması və onun kadensiyası ilə tamamlanması bu şöbənin “Şikəsteyi-fars”ı yeni ad altında və bir qədər də inkişaf etmiş şəkildə davamı olmasını göstərir. Bütün dəstgahlarda “Şi­kəsteyi-fars” üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlər – quruluş, başlangıc in­­tonasiya, istər həcm, cümlə ardıcıllığı, istərsə də ifa olunduğu yer-pər­də, məqam nöqteyi nəzərindən eynilik təşkil edir.

“Şikəsteyi-fars” aid edildiyi dəstgahlarda səssırasının eyni tonuna is­ti­nad edir. Yəni “Şikəsteyi-fars” segah məqamının VI pilləsinə əsaslanır. Hər bir dəstgahda “Şikəsteyi-fars” öz səslənmə ucalığına malik olub, aid edil­diyi dəstgahlarda öz istinad pərdəsini saxlayır. R.Zöhrabov yazır ki, “Şikəsteyi-fars” şöbəsinin “istinad pərdələri hər bir dəstgahın kökünə, məqam xüsusiyyətinə uyğun olaraq dəyişilir. Belə ki, “Rast” dəst­gahında o, “re” pərdəsinə, “Mahur-hindi” dəstgahında “sol” pərdə­si­nə, “Orta Mahur”da “do” pərdəsinə, “Zabul-segah”da (“Orta segah”) və “Rəhab”da “sol” pərdəsinə, “Bayatı-Qacar”da və “Şur” da “fa” pərdəsinə is­tinadən çalınıb-oxunur” (6, s. 193).

Diqqət yetirsək görərik ki, “Şikəsteyi-fars” şöbəsi hər bir dəstgahın or­ta bölməsində səslənir və dəstgahın kulminasiyasını hazırlayan şöbə kimi çı­xış edir. Bununla da aid edildiyi dəstgahın həm məqamını, həm də daşı­dı­ğı emosional təsirini dəyişmiş olur. “Şikəsteyi-fars” muğam şöbəsi “Rast”, “Mahur-hindi”, “Orta Mahur”, “Bayatı-Qacar”, “Şur”, “Rəhab”, “Xaric segah” muğamlarının tərkibində mütləq ifa olunan şöbələrdən bi­ri­dir. Bu şöbə ifa olunduğu muğamların mərkəzi şöbəsi kimi yer alır. Həm­çinin, bəzi ifaçılıq təfsirlərində “Dügah”, “Bayatı-Şiraz”, “Zabul-se­gah” muğamlarında da rast gəlirik. Segah məqamına əsaslanan bu şöbə xü­susilə rast və şur məqamlarında qurulan dəstgahların kompozisiyası da­xilində modulyasiya əmələ gəlməsinə xidmət edir və dəstgahın dra­ma­tur­ji inkişaf xəttində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Eyni zamanda, mə­qam dəyişikliyinə yol açan bu şöbə dəstgahın səslənməsinə və xarakte­ri­nə rəngarənglik qatır.

“Şikəsteyi-fars” aid edildiyi dəstgah kompozisiyasının daxilində modulyasiya əmələ gətirən bir şöbədir. Dəstgahın əsaslandığı əsas məqamdan segah məqamına keçid və  yenidən əsas məqama qayıdışı üçün əlverişli pərdəyə istinad etdiyindən bir çox dəstgahlarda ifa oluna bilir.  Dəstgah kompozisiyasının dramaturji inkişaf xəttində muğam şöbələrinin məntiqi ardıcıllaşması prosesində “Şikəsteyi-fars” əlverişli şərait yaratmış olur.  “Şikəsteyi-fars”ın bir sıra dəstgahda ifası da məhz bundan irəli gəlir. Belə ki, “Şikəsteyi-fars” şöbəsi ümümiyyətlə bütün dəstgahların musiqi obrazlarının ana xəttinin həm daşıyıcısı, həm də ötürücüsü kimi funksional əhəmiyyətli bir şöbədir”(8, s.149).

 “Şikəsteyi-fars” şöbəsinin dəstgahlardakı yerini araşdıraraq, onun mu­­­ğamın quruluşunda funksional əhəmiyyətə malik bir şöbə kimi xarak­te­rizə etmək olar. Beləliklə, bütün bu deyilənlər “Şikəsteyi-fars”ın dəst­gah­larda tutduğu mövqenin əhəmiyyətini təsdiq etmiş olur.

 

ƏDƏBİYYAT:

  1. Bədəlbəyli Ə. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, 246 s.
  2. Dadaşzadə K. Azərbaycan aşıq sənəti. //Azərbaycan musiqi tarixi. B.: Şərq-Qərb, 2012. s. 60-87.
  3. Fərzəli Ə.Ə. Dədə Qorqud yurdu. B.: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1989, 181 s.
  4. Hacıbəyli Ü.Ə. Seçilmiş əsərləri. Dörd cilddə, II cild, B.: Şərq-Qərb, 2005, 256 s.
  5. Köçərli İ. Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığında “Şikəstə”. B.: Tu­ral NPM, 2003, 124 s.
  6. Zöhrabov R. Azərbaycan muğamları. B.: Təhsil, 2013, 336 s.
  7. Dağlı Ə (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli (I kitab). B.: MBM, 2006, 192 s. (tərtibçi-redaktor A.Nə­cəf­zadə).
  8. Musazadə R. “Dügah” dəstgahı. B.: Adiloğlu, 2009, 240 s.

 

Фардин МАММАДЛИ

Магистрант АНК

ФУНКЦИОНАЛЬНОЕ ЗНАЧЕНИЕ РАЗДЕЛА

“ШИКЕСТЕИ-ФАРС” В МУГАМАХ-ДАСТГЯХАХ

Резюме

  В статье отмечается роль и значение раздела “Шикестеи-фарс” в мугамах-дастгяхах. “Шикестеи-фарс” вошел в искусство мугама из Ширванской ашугской среды. Он является одним из основных разделов в мугаме “Раст”, “Махур-хинди”, “Орта Махур”, “Баяты-Га­джар”, “Дюгах”, “Шур”, “Рахаб” и др., где после его исполнения обычно следует раздел – гюше “Мюбарриге”.

Ключевые слова: «Шикестеи-фарс», «Ходжесте», «Мюбар­риге», раздел, дастгях, ашыг

 

Fardin MAMMADLI

AMC’s master

THE FUNCTIONAL IMPORTANCE OF “SHIKESTEYI-FARS” SECTION IN MUGAM DESTGAHS

Summary

The article talks about importance and role of “Shikesteyi-fars” section in Mugam destgahs. The “Shikesteyi-fars” takes origin from Shirvan Ashug atmosphere and performance of several destgahs such as “Rast”, “Mahur hindi”, “Orta Mahur”, “Bayati-Qacar”, “Dugah”, “Shur” and “Rahab” and after performance “Shikesteyi-fars” “Muberrige” sections are come.

Key words: “Shikesteyi-fars”, “Xoceste”, “Muberrige”, section, “Destgahs”, ashug.

 

Rəyçilər:

professor Cəmilə Həsənova;

dosent Lalə Hüseynova.

Mövzuya uyğun