AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 3 2017

Humay FƏRƏCOVA

AMK-nın doktorantı

“Milli musiqinin tədqiqi” elmi-laboratoriyasının kiçik elmi işçisi

Ünvan: Bakı, Yasamal rayonu Ələsgər Ələkbərov 7

E-mail: humay.ferecova@mail.ru

UOT:78.02

“DASTAN” – MUSİQİDƏ BƏDİİ- ESTETİK ANLAYIŞ KİMİ

PDF

Xülasə: Məqalədə Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında dastanın bədii-estetik anlayış kimi təzahürü öz əksini tapıb. Burada rəmzi “dastan” adını daşıyan bir çox bəstəkar əsərlərindən söz açılaraq həmin əsərlərlə bağlı müəyyən izahlar verilir.

Açar sözlər: Azərbaycan bəstəkarları, dastan, rəmzi məna, mövzu, konsepsiya, bədii və estetik anlayış

Dün­ya in­cə­sə­nə­ti­nin elə bir sa­hə­si yox­dur ki, mu­si­qi onun­la sıx əla­qə­də ol­ma­sın. Das­tan­lar­da nəsr­lə nəz­min mü­əy­yən əla­qə­si var və bu­ra­da epizm-təh­ki­yə­lik da­ha ge­niş məh­fum ola­raq önəm­li mə­na yü­kü da­şı­yır. For­ma, sturk­tur ba­xım­dan da das­tan­lar da­ha mü­rək­kəb ol­du­ğun­dan bir epik janr ki­mi ön­də du­rur. Rəqs sə­nə­ti və me­mar­lıq, dram və ope­ra te­at­rı, ki­no sa­hə­si mu­si­qi ilə hə­mi­şə qı­rıl­maz əla­qə­də olub. Ədə­bi janr­lar hər za­man mu­si­qi­nin ən mü­hüm kom­po­nen­ti­nə çev­ri­lib. Mu­si­qi ilə ədə­bi janr­lar bir-bi­ri ilə əla­qə­li ol­du­ğun­dan bu 2 sa­hə­nin sıx bağ­lı­lı­ğı­nı gör­mək müm­kün­dür. Ədə­bi sa­hə­nin xü­su­si­lə epik nö­vü mu­si­qi­də da­ha ge­niş şə­kil­də tə­za­hü­rü­nü ta­pır.

Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı das­tan möv­zu­la­rı əsa­sın­da səh­nə əsər­lə­ri, elə­cə də das­tan jan­rı­na bir kon­sep­si­ya və kon­sept ki­mi ba­xa­raq sim­fo­nik və ka­me­ra-inst­ru­men­tal əsər­lər bəs­tə­lə­miş­lər. Nü­mu­nə üçün Ü.Ha­cı­bəy­li­nin “Əs­li və Kə­rəm”, “Ko­roğ­lu”, Z.Ha­cı­bə­yo­vun “Aşıq Qə­rib”, M.Ma­qo­ma­ye­vin “Şah İs­ma­yıl” ope­ra­la­rı­nın, Po­lad Bül­bü­loğ­lu­nun “Də­də Qor­qud” das­ta­nı mo­tiv­lə­ri əsa­sın­da yaz­dı­ğı “Eşq və ölüm” ba­le­ti­nin, A.Əli­za­də­nin “Das­tan” (f-no üçün), C.Qu­li­ye­vin “Oğuz­na­mə” ba­le­ti­nin, sim­fo­nik or­kestr üçün “Das­tan” ad­lı IV sim­fo­ni­ya­sı­nın, Y.Xə­li­lo­vun “Mu­ğam das­ta­nı”nı­nın, F.Əli­za­də­nin so­lo skrip­ka üçün “Das­tan” əsə­ri­nin, S.Fə­rə­co­vun “Ko­roğ­lu” sim­fo­nik fres­ka­sı­nın, “Xə­tai” sim­fo­ni­ya-das­ta­nı­nın, “Ki­ta­bi-Də­də-Qor­qud” das­ta­nı­nın mo­tiv­lə­ri əsa­sın­da “Də­li Dom­rul” ad­lı te­atr pye­si­nin, “Ba­nu­çi­çə­yin həs­rə­ti”, “Bey­rək” vo­kal-sim­fo­nik bal­la­da­la­rı­nın  ad­la­rı­nı qeyd et­mək olar.

Azər­bay­can das­tan­la­rı əsa­sın­da həm­çi­nin ki­no­film­lər çə­kil­miş və Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı bu film­lə­rə müx­tə­lif mu­si­qi­lər bəs­tə­lə­miş­lər. Das­tan­lar əsa­sın­da çə­kil­miş Azər­bay­can film­lə­ri­ni 3 is­ti­qa­mət­də qrup­laş­dır­maq olar.

• Tam­met­raj­lı bə­dii film­lər (“Ko­roğ­lu” fil­mi – mu­si­qi­si C.Ca­han­gi­ro­vun­dur)
• Te­le­se­ri­al­lar (çox­se­ria­lı “Ko­roğ­lu” fil­mi – mu­si­qi­si S.Fə­rə­co­vun və 2 se­ri­ya­lı, “Də­də Qor­qud” fil­mi – mu­si­qi­si E.Sa­bi­toğ­lu­nun­dur)
• Qı­sa­met­raj­lı cig­zi film­lə­ri (“Ba­sa­tın Tə­pə­gö­zü öl­dür­mə­si”, “Sək­rə­yin das­ta­nı” film­lə­ri – mu­si­qi­si A.Mə­li­ko­vun­dur)

Das­tan­lar əsa­sın­da çə­kil­miş ki­no­film­lər üçün ya­zıl­mış mu­si­qi tət­bi­qi funk­si­ya­nın çər­çi­və­sin­dən çox-çox kə­na­ra çı­xır. Bu mü­rək­kəb sə­nət­lə sin­tez­də olan mu­si­qi özü də ye­ni ki­ne­ma­toq­ra­fik ciz­gi­lər­lə zən­gin­ləş­miş, onun ifa­də im­kan­la­rı­nı ge­niş­lən­dir­miş­dir. Hə­min əsər­lə­rin bə­dii ob­raz­la­rı, mu­si­qi di­li da­ha konk­ret, ge­niş de­mok­ra­tik şə­kil ala­raq xal­qa mü­ra­ci­ət edir. Nə­ti­cə­də ki­no sə­nə­ti­nin prin­sip­lə­ri əsa­sın­da Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı for­ma­ca san­bal­lı və sin­tez eti­ba­rı ilə tə­sir­li sim­fo­nik kon­sep­si­ya ya­rat­mış­lar. Çün­ki das­tan­lar əsa­sın­da çə­kil­miş ki­no­film­lər bir­ba­şa das­tan­lar­dan qay­naq­lan­mış və Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı das­tan mo­tiv­lə­ri­nə  əsas­la­na­raq öz ecaz­kar mu­si­qi­lə­ri­ni bəs­tə­lə­miş­lər.

Şi­fa­hi xalq ədə­biy­ya­tı­mı­zın şah əsə­ri – das­tan jan­rı za­man­la həm də ədə­bi is­ti­lah ki­mi iş­lə­dil­miş və əh­va­lat, he­ka­yə, rə­va­yət, ma­cə­ra, tə­rif­na­mə, tər­cü­me­yi-hal, hət­ta ta­rix an­lam­la­rı da­şı­mış­dır. Bə­zən elə konk­ret möv­zu­lar var­dır ki, on­lar das­tan jan­rı ilə bi­la­va­si­tə əla­qə­li de­yil, la­kin əsər­lə­rə “das­tan” adı ve­ri­lir. Bu­ra­da “das­tan” bir kon­sept ki­mi nə­zər­də tu­tu­lur. Yə­ni “das­tan”ı “əf­sa­nə”, “rə­va­yət”  söz­lə­ri ilə də əvəz et­mək müm­kün­dür. Sa­də­cə “das­tan” sö­zü da­ha qüv­vət­li, da­ha san­bal­lı səs­lən­di­yi­nə gö­rə ma­raq do­ğu­rur. Mə­sə­lən, Fik­rət Əmi­ro­vun “Nə­si­mi das­ta­nı”, Arif Mə­li­ko­vun “İki qəl­bin das­ta­nı”, Hə­sən Adı­gö­zəl­za­də­nin “Ya­şıl Bur­sa” das­ta­nı, “Xə­zər Neft­çi­lə­ri haq­qın­da das­tan” fil­mi (mu­si­qi­si Q.Qa­ra­ye­və məx­sus­dur), Məm­məd Qu­li­ye­vin “Də­də Qor­qud di­ya­rı” (F.Qo­ca­nın söz­lə­ri­nə) kan­ta­ta­sı de­yi­lən­lə­rə nü­mu­nə­dir. Bu əsər­lə­ri qı­sa­ca nə­zər­dən ke­çi­rək.

“Nə­si­mi das­ta­nı” – Fikrət Əmirovun 1973-cü yaz­dı­ğı ba­let­dir. Lib­ret­to ya­zı­çı ­­Anara məx­sus­dur. Ba­let­meys­ter Nailə Nəzirovanın qu­ru­luş ver­di­yi bu ta­ma­şa ilk də­fə 23 sent­yabr 1973-cu il ta­ri­xin­də nü­ma­yiş edil­miş, ta­ma­şa­çı­la­rın bö­yük rəğ­bə­ti­ni qa­zan­mış, 1974-cü il­də isə Res­pub­li­ka Döv­lət mü­ka­fa­tı­na la­yiq gö­rül­müş­dür. Əsər gör­kəm­li Azər­bay­can şai­ri ­­­­İmadəddin Nəsiminin hə­ya­tın­dan bəhs edi­lir. Ba­let konk­ret mu­si­qi nöm­rə­lə­ri­nə əsas­la­nan səh­nə­lər üzə­rin­də qu­rul­muş­dur. Bu­ra­da “Cəl­lad­la­rın rəq­si”, “Nə­si­mi­nin mo­no­lo­qu”, “Nə­si­mi və sev­gi­li­si­nin bi­rin­ci due­ti”, “Qız­la­rın Nə­si­mi və sev­gi­li­si ilə rəq­si”, “Hü­cum”, “Qız­la­rın kə­də­ri”, “Nə­si­mi və sev­gi­li­si­nin ikin­ci due­ti”, “Nə­si­mi­nin üs­ya­nı”, “Sa­vaş”, “Əbə­di­lik” ki­mi mu­si­qi nöm­rə­lə­ri və möv­zu­lar yer al­mış­dır. “Nə­si­mi das­ta­nı” şər­ti ad­dır. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, əsər rus­ca “Легенда о Насими” – yə­ni “Nə­si­mi haq­qın­da əf­sa­nə” ad­la­nır.

“İki qəl­bin das­ta­nı” – Arif Mə­li­ko­vun öz­bək şai­ri və fi­lo­so­fu Mir­zə Əb­dül­qa­dir Be­di­lin “Kom­de və Mo­dan” ad­lı poe­ma­sı əsa­sın­da Öz­bə­kis­tan Mə­də­niy­yət Na­zir­li­yi­nin si­fa­ri­şi ilə Əli­şir Nə­vai adı­na Te­atr üçün bəs­tə­lə­di­yi ba­let­dir. Lib­ret­to bəs­tə­ka­rın özü­nə məx­sus­dur. Əsər­də Hind rəq­qa­sə­si Kom­de­nin və öz­bək mu­si­qi­çi­si Mo­da­nın ta­le­yin­dən bəhs edi­lir. Bil­di­yi­miz ki­mi, das­tan sö­zü­nün əsl mə­na­sı fars di­lin­dən tər­cü­mə­də “uy­dur­ma” [1, s. 151] de­mək­dir. Bu­ra­da das­tan de­dik­də ədi­bin (yə­ni Mir­zə Əb­dül­qa­dir Be­di­lin) öz tə­xəy­yü­lü­nün məh­su­lu olan iki qəlb haq­qın­da he­ka­yə­si nə­zər­də  tu­tu­lur. Əsər rus di­lin­də hət­ta   “Поэма двух сердец”, yə­ni “İki qəl­bin poe­ma­sı” ad­la­nır. Bu­ra­da da “das­tan” adı ba­le­tə rəm­zi mə­na­da ve­ril­miş­dir.

“Ya­şıl Bur­sa das­ta­nı” bəs­tə­kar Hə­sən Adı­gö­zəl­za­də­nin Ay­tən Uğu­ral­pın söz­lə­ri­nə yaz­dı­ğı oda­dır. Mə­lum­dur ki, Bur­sa Tür­ki­yə­nin bir ma­ha­lı­dır və əsər­də sırf “Bur­sa” ma­ha­lı­na tə­rif­lər de­yi­lir və ta­ri­xi­nə nə­zər sa­lı­nır. Bu­ra­da da das­tan    sö­zü bir kon­sept ola­raq is­ti­fa­də edil­miş­dir.

Azər­bay­can ki­no sə­nə­tin­də “Xə­zər neft­çi­lə­ri haq­qın­da das­tan” ad­lı film də var­dır ki, 1953-cü il­də çə­kil­miş və 1949-1953-cü il­lər­də Ba­kı neft­çi­lə­ri­nin Xə­zər də­ni­zin­də neft ya­taq­la­rın­da­kı əzm­kar işi ba­rə­də poe­tik he­ka­yə­dir. Bu sə­nəd­li film dün­ya­da ilk də­fə də­ni­zin di­bin­dən neft çı­xar­ma­ğa baş­la­yan Ba­kı neft­çi­lə­ri­nin əmək qəh­rə­man­lı­ğın­dan bəhs edir. Film­də Neft Daş­la­rı­nın ya­ra­dıl­ma­sın­dan, əmək qəh­rə­man­la­rın­dan, ilk bu­ru­ğun neft fon­ta­nı vur­ma­sın­dan, neft­çi­lə­rin qəh­rə­man­lıq gös­tə­rə­rək bu­ruq­da baş ve­rə­cək yan­ğı­nın qar­şı­sı­nı al­ma­la­rın­dan da­nı­şı­lır. Fil­min bəs­tə­ka­rı Qa­ra Qa­ra­yev­dir. “Das­tan” sö­zü isə fil­min adı­na xü­su­si bir əzə­mət və möh­tə­şəm­lik aşı­la­yır. Yə­ni “Xə­zər neft­çi­lə­ri haq­qın­da das­tan” əvə­zi­nə əf­sa­nə, he­ka­yə, əh­va­lat adı da ver­mək olar­dı. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, rus di­lin­də bu film “Повесть о нефтяниках Каспия» ad­la­nır.

Ye­kun­da isə Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da das­tan jan­rı­nın möv­zu, kon­sep­si­ya, bə­dii və es­te­tik an­la­yış ki­mi tə­za­hür et­di­yi əsər­lə­rin si­ya­hı­sı­nı cəd­vəl şək­lin­də ve­ri­rik:

ƏDƏBİYYAT:

1. Клевцова С.Д. Русско-персидский словарь. М.: Русский язык, 1984, 872с.
2. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. IV c. B.: Elm, 1973, 453 s.
3. Azərbaycan ədəbiyyat tarixi 6 cilddə, I c. B.: Elm, 2004, 628 s.
4. Qasımova S., Bağırov N. Azərbaycan sovet musiqi ədəbiyyatı. B.: Maarif, 1984, 223 s.
5. Qoca F.G. Seçilmiş əsərlər. IV c. B.: UniPrint, 2015, 378 s.

Хумай ФАРАДЖЕВА

Докторант  АНК,

Младший научный сотрудник лаборатории

«Исследования национальной музыки»

XУДОЖЕСТВЕННО-ЭСТЕТИЧЕСКАЯ КОНЦЕПЦИЯ  ЖАНРА «ДАСТАН» В МУЗЫКЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХКОМПОЗИТОРОВ

 Резюме: Дастан как литературно-музыкальный жанр и как концепт получил многообразное воплощение в творчестве азербайджанских компози­торов, чтоявляется объектом исследования данной статьи. Дана   класси­фикация произведений композиторов по музыкально-жанровым признакам.

Ключевые слова: Азербайджанские композиторы, дастан,  концепция, концепт, тема

Humay FARAJOVA

Doctoral of  ANC

Candidate  for  a degreeof ANC,

Junior research assistant  of

“Laboratory of national  music research”

ARTISTIC-AESTHETIC CONCEPT OF GENRES “DANSTAN” IN MUSIC   OF AZERBAIJANI COMPOSERS

Summary: Dastan as literature and musical genres and as concept received diverse reflection in art of Azerbaijani composers, are subject of research this article. Given classification of works of composers on musical and genre features.

Key words: Azerbaijani composers, dastan, concept, subject

Rəyçilər: sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor Lalə Hüseynova;

                 əməkdar incəsənət xadimi, professor Sərdar Fərəcov

Mövzuya uyğun

• 13.03.2023 -- Taninmiş violinoçu Arif Manaflınin Azərbaycan və Türkiyə musiqi mədəniyyətinin inkişafinda rolu
• 12.12.2021 -- Dastanın musiqili-poetik janr kimi xüsusiyyətlərinə dair
• 30.09.2019 -- Üzeyir Hacıbəylinin xalq mahnısına dair konseptual baxışları
• 25.12.2017 -- Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında uşaq fortepiano silsilələri
• 03.03.2017 -- “Azərbaycanın milli musiqi alətləri: keçmişimiz – bu günümüz” adlı elmi-praktiki konfrans