AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 1, 2015

 Lalə Hüseynova

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

 

Fələk — Şərq xalqlarının inanclarında, poeziya və musiqisində

 

Açar sözlər: fələk, zərdüştilik, sufilik, fələk musiqi janrı

Bəşəriyyəti daim düşündürən, həyəcanlandıran əbədi mövzular sıra­sın­da tale, qədər, fələk mövzusunun xüsusi yeri və çəkisi vardır. Milli mən­subiyyətindən və dini baxışlarından asılı olmayaraq insan təfəkkürü və təxəyyülü bu mövzuları gündəmdən düşməyə qoymamış, əksinə, bədii ya­radıcılığın ən uca zirvəsinə qaldırmışdır. İstər Şərq, istərsə də Qərb ədə­biyyatı və incəsənətində “amansız tale və qədərin”, “çərxi-fələyin” tə­cəs­sümü parlaq və dolğun sənət nümunələri ilə zəngindir. Taleyin, fələ­yin bilavasitə musiqi obrazından danışarkən yaddaşımız ilk növbədə Qərb musiqisinin məşhur nümunələrini ortaya atır. Alman bəstəkarı L.V.Bet­hovenin Beşinci simfoniyası (I hissənin əsas mövzusunu obrazlı şə­kildə “tale qapını döyür” kimi şərh edirlər), rus bəstəkarı P.İ.Çaykov­ski­nin Altıncı simfoniyasının və yaxud “Qaratoxmaq qadın” operasının, ey­ni zamanda fransız bəstəkarı C.Bizenin “Karmen” operasındakı nara­hat, sərt, hətta qəddar simalı tale mövzuları (bu siyahını çox artırmaq olar) Avropa musiqisində, xüsusilə romantizm estetikasında bu mövzu­la­rın böyük əhəmiyyətindən xəbər verir.

Əgər sovet musiqişünaslığında bu məfhumların Avropa musiqisində ini­kası məsələsi müəyyən dərəcədə tədqiqat obyektinə çevrilmişdirsə, Şərq musiqisi ilə bağlı vəziyyət heç də qənaətbəxş olmamış, bu mövzu uzun müddət musiqi elminin diqqətindən kənarda qalmışdır. Halbuki, Ya­xın və Orta Şərqin ənənəvi musiqisində, o cümlədən İran, tacik (qis­mən özbək), əfqan musiqisində hətta fələk adlı musiqi janrının canlı və di­namik ənənə kimi mövcudluğu, Türkiyədə “Fələk” uzun havaları, bi­zim aşıq yaradıcılığında, xalq mahnılarında fələkə müraciətlər bu möv­zu­nun böyük bir məkanda məxsusi rolunu aşkarlayır. Sovet musiqişünas­lı­ğın­da belə biganə münasibətin səbəbini, zənnimizcə, ilk növbədə döv­lə­tin rəhbər tutduğu materialist ideologiyasında və ateizm fəlsəfəsində ax­tar­maq lazımdır.

Fələyin dünyaya ilk “çıxışı” yalnız 1987-ci ildə III Səmərqənd Bey­nəl­xalq Musiqi Simpoziumunda, yəni sovetlər ölkəsində ideoloji “müla­yim­ləşmə” ilə səciyyələnən aşkarlıq dövründə tacik falakxonu (kişi fələk ifa­çıları belə adlanır, qadınları isə falakzan çağırırlar) Muhəmməd­səfər Mu­rodovun ifasında baş tutmuşdur. Bütün məhdudiyyətlərə rəğmən, bu janr daima xalq arasında sevilmiş, dildən-dilə, nəsildən-nəslə ötürül­müş­dür.

Bir sıra Şərq xalqlarında geniş kütlələr arasında yayılmış fələk (falak ki­mi də tələffüz olunur) son 10 ildə məhz Tacikistanda, milli ənənələrin qo­runmasına yönələn irimiqyaslı dövlət proqramı çərçivəsində qədim musiqi janrı və mərasimi kimi təbliğ olunmağa başlanmışdır. Bu isə öz növ­bəsində çoxsaylı fələk ansambllarının yaranmasını şərtləndirmişdir. Ta­cikistanın paytaxtı Düşənbə şəhəri hazırda bu janrın öyrənilməsi və təd­qiqini ciddi şəkildə həyata keçirən elmi mərkəzə çevrilmişdir .

Fələk – tacik musiqi sənətinin şifahi ənənələr üzərində əsrlər boyu möv­cud olan musiqi janrıdır. Fələyin yaşaması ustad-şagird ənənəsinə əsas­landığı üçün onun bəzi növlərini artıq ənənəvi professional musiqi jan­rına aid etməyə başlamışlar.

2007-ci ildən etibarən hər il oktyabrın 10-nu Tacikistan prezidentinin sə­rəncamı ilə ölkədə Fələk bayramı keçirilir. Ölkə başçısının göstərişinə əsa­sən, 2003-cü ildə “Fələk” dövlət ansamblı yaradılmışdır. 2004-cü il­dən etibarən Düşənbədə vaxtaşırı “Fələk və Mərkəzi Asiya xalqlarının ənə­nəvi musiqisi” adlı Beynəlxalq Festival və Simpozium keçirilir. Bu təd­birlərə dünyanın istər Şərq, istərsə də Qərb ölkələrindən alimlər dəvət olu­nur. Bütün bunlar qədim fələyin qloballaşan müasir dünyada və daim ye­niləşən musiqi mühitində ənənəvi həyatını təmin edən önəmli addım­lar­dır. Bu sətirlərin müəllifinə də 2012-ci ildə Tacikistanın Düşənbə şə­hə­rində keçirilən növbəti IV Fələk Festivalında və Simpoziumunda iş­ti­rak etmək nəsib olmuşdur.

Fələk adlı musiqi fenomeninin məğzinə varmaq üçün fələk sözünün və məfhumunun etimologiyasına, tarixi, dini-fəlsəfi, ədəbi köklərinə nə­zər salmaq zəruridir.

«Fələk» ərəb sözüdür və hərfi tərcümədə «göy, asiman, ulduz”, qədim mü­nəccimlərə görə “heç bir səyyarəyə məxsus olmayan göy təbəqəsi”, mə­cazi mənada isə “dünya, tale, qədər, qismət, zaman” anlamını verir.

Göy cisimlərinin, ulduzların insan taleyinə birbaşa təsir etməsi inancı – astrolatriya (ulduzlara sitayiş) e.ə. Qədim Misirdə, Babilistanda, Assu­ri­yada böyük vüsət almışdır. Bu baxımdan Zərdüşt təliminin rolu boyük ol­muşdur. Allahlar və ruhlar dünyası arasında bir növ rabitə rolunu oy­na­yan Zərdüşt kahinləri ulduzların yerləşmə vəziyyətinə baxaraq gələcəyi və insan talelərini müəyyən etməklə geniş bir məkanda məşhurlaşmış, son­rakı dövrlərdə bu vəzifəni icra edən ayrıca bir zümrəyə çevrilmişlər. Zər­düştiliyin harada yaranması barədə tarixçilərin fikrində müəyyən ayrı-seç­kilik olsa da (Azərbaycan, İran və ya Əfqanıstan) bu, ilk növbədə Ya­xın Şərq ölkələridir və alimlər Zərdüştün əslən Turan ellərindən olduğu­nu da qeyd edirlər. Məlumdur ki, Zərdüştiliyin yayılmasında Azərbaycan əra­zilərində yaşayan Muğ tayfalarına məxsus kahinlərin (ehtimal olunur ki, coğrafi anlayış kimi Muğan sözü, bir musiqi janrı kimi isə muğam sö­zü öz etimologiyasını məhz bu tayfaların adından götürür) müstəsna rolu ol­muşdur və onlar daha sonra təqiblərə məruz qalaraq başqa ölkələrə üz tut­muş, Avropada maqlar kimi ad çıxartmışlar (bir çox dillərdə cadugər, se­hirbaz mənasında indi də “maq” sözü işlədilir). Bir sıra alimlər hesab edir ki, məhz zərdüştilikdəki astrolatriyanın müxtəlif dinlərdəki astrolo­gi­ya ilə bağlı qənaətlərə çox böyük təsiri vardır.

Zərdüştiliyə görə, asiman da­ha qədim zamanlardan şər ruh Əhriman tərəfindən ləkələnənədək bü­tün göy cisimləri öz orbitində doğru-düzgün hərəkət etmiş və insanlara heç bir xətər yetirməmişlər. Dünyada şər qüvvə yaranandan sonra isə sə­ma cisimləri orbitini dəyişmiş və nəticədə onların hərəkəti bir sıra hal­lar­da insanlara ziyan verməyə başlamışdır. Belə güman edilir ki, zərdüştlər “çər­xi–fələk” deyəndə məhz bu orbitdən sapmış hərəkəti nəzərdə tut­muş­lar (7, s. 25).

Akademik Bertelsin qənaətinə görə çərxi-fələk obrazı bütün İran xalqlarının bədii yaradıcılığında çox qədimdən mövcud olmuş və öz kök­ləri ilə zərdüştiliklə bağlıdır. Professor F.Əzizi isə belə bir ehtimal irə­li sürür ki, fələk musiqi janrının islamaqədərki adı o dövrdə sadə mah­nı formasına işarə edən və geniş yayılmış tronak, daha sonra isə poetik janr kimi tanınan rübai olmuşdur (9, s. 79). Güman etmək olar ki, bir çox ərəb sözləri kimi, fələk sözü də istər farsdilli, istərsə də türkdilli xalqların di­linə üzvü şəkildə təxminən VIII-IX əsrlərdə, yəni elm və mədəniyyət di­linin ərəbləşməsi prosesində daxil olmuşdur. Digər tərəfdən, onu da qeyd etmək lazımdır ki, elə İslamın yarandığı Ərəbistan əh­linə də tale, qədər, fələk anlayışları əzəldən yaxşı bəlli idi. Professor M.Pi­at­rov­skinin «Ислам и судьба» kitabında (“İslam və tale”) yazdığı kimi, “taleyi ərə­­bistanlılar da onların bütün əməllərini və həyat yolunu müəy­yən­­ləşdirən fövqəlqüvvə kimi qəbul etmiş, insanların və xalqların onun qar­­şısında tam acizliyinə və gücsüzlüyünə inanmış və bu, onların dünya­gö­rüşünün ən səciyyəvi cəhətlərindən birinə çevrilmişdir. (…) Lakin İs­lam insanın fövqəlqüvvə ilə münasibətlərinə və davranışına yeni məna gə­tirdi – taleyi daha qüdrətli, daha ədalətli və daha rəhmdil olan Allah əvəz etdi” (12, s. 93). İslam buyurur ki, insan həyatında baş verənlər yal­nız Allahın iradəsilədir: nə ulduzların hərəkəti, nə də başqa bir qüvvə ona tə­sir göstərmək iqtidarında deyil. İnsanların uğurları kimi, düçar olduğu xo­şagəlməz hallar da, ya onların əməllərinin nəticəsi, ya da imtahan ün­sü­rüdür.

Müsəlmanların müqəddəs kitabı olan Quranda iki yerdə rast gəlinən fə­­lək sözünün mənası da Quran bilicilərinin və təfsirçilərinin fikrinə görə göy cisimlərinin hərəkət etdiyi orbit, yəni astronomik anlayış kimi başa dü­şülməlidir. Əl-Ənbiya surəsinin 33-cü ayəsində oxuyuruq: “Gecəni, gün­düzü, günəşi yaradan Odur. Fələyin çərxi ilə üzür bunların hamısı”. Ya­sin surəsinin 40-cı ayəsində isə belə yazılıb: “Aya çatıb yetişə bilməz gü­nəş. Gündüzü də ötüb keçə bilməz gecə. Fələyin çərxi ilə üzür bunların ha­mısı” (7, s. 25). Ehtimal etmək olar ki, burada “fələyin cərxı” ifadəsi həm də bu sözün digər məna çalarını – zamanın labüd və qarşısıalınmaz axı­nı anlamını verir.

Qeyd edək ki, yuxarıdakı Quran ayələrində fələk sözü işlədilsə də, çarx sözü artıq dilimizə tərcümədən yaranıb. Çarx fars sözüdür və Qu­ran­da işlədilmir. Zənnimizcə, çərxi-fələk ifadəsi ilk növbədə zəngin Şərq po­e­­ziyasının, yəni ərəb və fars sözlərini təbii şəkildə bir-birinə qovuşdurub uz­laşdırmış klassik Şərq ədəbi təfəkkürünün bir təzahürüdür.

İslamın qərarlaşması heç də fələk obrazını gündəmdən və insanların şü­urundan çıxarmadı. Məlumdur ki, Məhəmməd Peyğəmbərin vəfatından son­ra İslamın fövqündə iki asketik təriqət – zühd və təsəvvüf yarandı. Fə­lək, tale zahid şairlərin dünyağörüşünün mərkəzinə keçdi və bəzən ona inam hətta Yaradana inamı üstələdi (ortodoksal dindarlar bir çox hallarda bu­nu kafirlik əlaməti hesab etdilər). Zühdün davamı kimi qavranılan tə­səv­vüf fəlsəfəsində və poeziyasında da fələk qarşısıalınmaz və dəhşətli qüv­və olaraq üzə çıxdı. Bir sıra klassik Orta əsr şairləri “Fələknamələr” ya­zır (1301-ci ildə türk şairi Gülşəhri tərəfindən belə bir əsərin yazılması ta­rixə bəllidir), bəzi məsnəvilərdə isə “Fələkdən şikayət” adlı ayrıca his­sə­lər yaranırdı. XII əsrdə hətta Şirvanşahlar sarayında əsl adı Məhəmməd olan və özünə Fələki Şirvani təxəllüsü seçmiş şair yaşayıb-yaratmış, öz döv­ründə münəccim kimi məşhurlaşmışdı. Ümumiyyətlə, bəzi dəqiq elm sahələrini əsaslı şəkildə mənimsəmiş bir çox Orta əsr şair-mütəfək­kir­lərinin fəal şəkildə nücum elmi və münəc­cimliklə məşğul olması da (din xa­dimlərinin təzyiqlərinə baxmayaraq) o dövrün səciyyəvi cəhətlərindən bi­ridir.

Klassik Şərq poeziyasında fələk zalım, etibarsız və qəddardır. O sev­gi­liləri bir-birindən ayırır, insanları dərdə salır, taleləri alt-üst edir. Fələk ilk növbədə qınaq, qarğış və şikayət obyektidir. Orta əsrlərdən üzü bu ya­­na Klassik Şərq, o cümlədən, Azərbaycan poeziyasında fələkdən şi­ka­yət gü­nümüzə qədər gəlib çatmışdır. Ömər Xəyyam, Nizami Gəncəvi, Cəla­ləd­din Rumi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, İmadəddin Nəsimi, Şah İs­mayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Seyid Əzim Şirvani, Əliağa Vahid və başqa qüdrətli söz sərraflarının misralarında buna çoxcaylı misallar tap­maq mümkündür:

Ey fələk, xəsisə izzət verirsən

Ev, hamam, dəyirman- sərvət verirsən

Sənin tək fələyə tüpürmək gərək

Azad  insanlara zillət verirsən.

Ömər Xəyyam (5, s. 20)

            ***

Fələk qıvrılıbdır sanki əjdaha,

Daima hazırdır bizi udmağa.

Olmuşuq əlində çərxin giriftar

Əşdaha kamından çıxmaqmı olar?

Hər kəsə vurmuşdur fələk bir yara

Hələ bir kimsəyə qılmamış çara.

Heç kəs olmamışdır zülmündən xilas,

Dağını görməyən sinə tapılmaz!

  Əbdürrəhman Cami. Fələkdən şikayət (1, s. 276)

***

Fələk ayırdı məni cövr ilə cananımdan,

Həzər etməzmi əcəb naləvü əfğanımdan?

Oda yandırmasa gər şölə ilə nöh fələki,

Nə bitər atəşi-ahi-dilisuzanımdan?

Məhəmməd Füzuli (3, s. 203)

***

Möhnətindəm daima halım pərişandır, fələk!

Dəmbədəm aləm ləbindən içdiyim qandır,fələk!

Bu nə sevdadır edirsən, ona kim razı olub?

Verdiyin dərdü bəladır, aldığın candır, fələk!

                     Kazım ağa Salik (6, s. 44))

***

Nə yaxşı günlər idi kim, səninlə munis idim,

Zəmanə indi edib sinə dağlı lalə məni.

Vüsalə yetməyibən zarü Natəvan qaldım,

Edib fələk yenə də həsrət o məhcəmalə məni.

Xurşud Banu Natəvan (6, s. 224)

***

Ey fələk, zülmün əyandır, bu necə dövri-zəmandır,

Ki, işim ahu-fəğandır, məni yandırma amandır,

Mirzə Ələkbər Sabir (4, s. 82)

Fələk salıbdı mənu yüz cəfayə qürbətdə,    

Gərəkdi səbr eyləmək hər bəlayə qürbətdə.

***

Zalım fələk qoyarmı səni vəslə yetməyə,

Çox da o can alan, o gözəl can sevir səni

                           Əliağa Vahid (2)

Fələyə belə münasibəti dilimizdə daim işlənən “sən saydığını say, gör fə­lək nə sayır”, “fələyə bel bağlama, fələk quyu qazandır” kimi atalar söz­lərində də müşahidə edirik.                         

Şərq poeziyasında vəsf olunan şərabdan meyxoşluq da fələyi “unut­ma­ğın” bir vasitəsidir:

Bizə qəsd eyləyir bu zalım fələk,

Gəl çıxaq çəmənə, al şərab içək.

Çox çəkməz, göyərər torpağımızdan

Yaşıl çəmənlərdə əlvan gül-çiçək.

***          (8, s. 37)

Bu fələk heç kəsə sirrini açmaz,

Sitəmlə öldürmüş min Mahmud – Ayaz.

Ömür bir dəfədir, gül rəngli mey iç,

Dünyadan gedənlər bir də qayıtmaz.

Ömər Xəyyam (8, s. 20)

Bütün deyilənlərin işığında, musiqi, poetik təfəkkür və dini-fəlsəfi ba­xış­ların üzvi qovuşduğu münbit bədii yaradıcılıq mühitində şikayət dolu fə­ləki nəğmələrinin, fələk adlı musiqili-poetik janrın meydana gəlib for­ma­laş­ması təbii ki, təəccüb doğurmur.

Hazırda bu janrın yayılma məkanı İran, Tacikistan, Əfqanıstan, habelə kürd­lərin yaşadıqları ərazilər hesab olunur. F.Əzizinin “fələk, yalnız fars­dil­li xalqların yaradıcılıq məhsulu olmuş və ancaq farsca oxunmuşdur” (9, s. 81) tezisini isə bizim ortaya qoyduğumuz türkcə oxunan məşhur “Fə­lək” uzun havaları (özbək dilində buna bənzər nümunələr “yovvoylo” ad­lanır) əsaslı şəkildə təkzib edir.

Tacikistanın özündə bu janr daha çox dağlıq ərazilərdə – Qulyab (fa­la­ki kulobi) və Pamirdə (falaki pomiri) geniş yayılmışdır. Taciklərin öz­lə­rin­dən eşitdiyimizə görə, makom sənəti ilə müqayisədə bu janr sadə xalq ara­sında daha çox sevilir. Təsadüfi deyil ki, bu janr müxtəlif mərasim­lə­rin də (xüsusilə matəm) tərkibində yer alıb.

Fələyin ifası üçün ucadan oxuma, səsdə hayqırtı elementləri səciyyə­vi­dir. İfa olunan mahnıların mətni rübailərdən, bəzən də içtimai-fəlsəfi məz­munlu dübeytilərdən ibarət olur. İfaçılar fələyı var qüvvələri ilə, zil səs­lə oxuyurlar ki, səsləri səmaya ucalsın, faciələrinin xəbəri Tanrıya çat­sın.

Lakin fələk termininin sırf musiqi janrı mənasında başa düşülməsi onun mahiyyətini kiçildir. Muğam kimi fələk də ilk növbədə məxsusi, fərq­li bir dünyagörüşü, dünyadərki, musiqi təfəkkürü prinsipidir ki, özü­nü musiqi dilinin bütün ünsürlərində (məqam, intonasiya, melodiya, met­ro­ritm) büruzə verir. Geniş mənada fələk adı altında Tacikistanda ümu­mi­y­yətlə, metrik əsası olmayan, sərbəst vəznli, improvizasiya üslubunda mu­siqi nəzərdə tutulur. Hətta silsiləvi dini mərasimlərdə – Maddoxlarda ifa edilən sərbəst improvizasiyalı hissələr də (Ü.Hacıbəylinin təbirincə onları “bəhrsiz havalar” adlandırmaq olar) fələk adlanır. Maraq­lı­dır ki, fələyin belə dərki Əfqanıstanda da müşahidə edilir. İstər-istəməz Azər­baycan musiqisində muğam anlayışı ilə analogiya yaranır. Muğam dəst­gahlarının tərkibinə istər bəhrli, istər bəhrsiz, istərsə də qarışıq bəhrli ha­vaların üzvi şəkildə daxil olmasına baxmayaraq, muğam dedikdə, ilk növ­bədə bəhrsiz hava, yəni S.Bağırovanın ifadə etdiyi kimi,“müntəzəm vur­ğudan məhrum musiqi nitqi” nəzərdə tutulur (13, s. 118). Bu ba­xım­dan Tacikistanın Qulyab bölgəsində intişar tapmış Dəşti fələyi böyük ma­raq doğurur və musiqidə fələk fenomeninə həsr olunacaq novbəti məqaləmizdə bu barədə müfəssəl araşdırmalarımız öz əksini tapacaq.

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

 

Azərbaycan dilində:

  1. Əbdürrəhman Cami. Seçilmiş əsərləri (Yusif və Züleyxa, tərcümə: Mübariz Əlizadə). B.: Ön­dər, 2004, 320 s.
  2. Əliağa Vahid. Qəzəllər. http://ru.qezel.net/
  3. Məhəmməd Füzuli. Leyli və Məcnun. B.: Azərbaycan Dövlət Nəş­riy­yatı, 1999.
  4. Mirzə Ələkbər Sabir. Hophopnamə. İki cilddə, I cild. B.: Şərq-Qərb, 2004, 384 s.
  5. Ömər Xəyyam. Rübailər. Tərcümə: Mir Mehdi Seyidzadə. B.: Li­der, 2004, 104 s.
  6. XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası. B.: Şərq-Qərb, 2005, 424 s.
  7. Sadıqlı V. Fələk və çərxi-fələk anlayışları haqqında fraqmental qeydlər. Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. B.: 2011, №3, s. 24-29.
  8. Ömər Xəyyam. Rübailər. http://elibrary.bsu.az/kis/1622.pdf

Rus dilində:

  1. Азизи Ф.А. Маком и Фалак как явления профессионального традиционного музыкального творчества таджиков. Душанбе: Адиб, 2009, 398 с.
  2. Аскетизм и мистицизм в Исламе. В интернет сайте «Ислам. Основы культуры и мировоззрения». http://ethno.ru/cntnt/asketizm _i2.html
  3. 11. Джумаев А.Б. Ислам и музыка. // Журн. «Музыкальная Академия». М.: 1992, №3, с. 28.
  4. Пиотровский М.Б. Ислам и Судьба. // Понятие судьбы в контексте разных культур. М.: 1994, с. 92-97
  5. Челебиев Ф. Об исполнительских версиях мугама. // Журн. “Konservatoriya”, № 3-4, 2009, с. 114-122.

 

Лала Гусейнова

 Фалак — в религиозных верованиях,

поэзии и в музыке народов Востока

 Резюме

Статья посвящена феномену «фалак», получившему широкое отражение в религиозных верованиях, в поэзии и в музыке различных восточных народов. Арабское слово «фелек» – дословно означающее «небо», «небосвод», издревле на Востоке воспринималось и как олицетворение рока, судьба, фортуны. Корни этого явления – в народных преданиях и суевериях, которые прочно утвердились в древней мифологии, органично вошли в поэзию и в музыку.

 Ключевые слова: фалак, зороастризм, суфизм, музыкальный жанр фалак.

 

Lala Huseynova

 

Falak–in religious beliefs, poetry and music of Eastern peoples

 Summary

This article is devoted to the phenomenon Falak, which is widely reflected in religious beliefs, in the poetry and music of various Eastern nations. The Arabic word «Felek», literally meaning the sky, the firmament, was perceived as the embodiment of fate, destiny, and fortune at the ancient East. The roots of this phenomenon are in the folk tales and superstitions that are firmly rooted in ancient mythology and in religious beliefsand have naturally entered into poetry and music.

 Key words: Falak, zoroastrianism, sufism, music genre Falak.

 

Rəyçilər:    professor Ceyran Mahmudova;

dosent Abbasqulu Nəcəfzadə.

Mövzuya uyğun