Fələk — Şərq xalqlarının inanclarında, poeziya və musiqisində
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 1, 2015
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Fələk — Şərq xalqlarının inanclarında, poeziya və musiqisində
Açar sözlər: fələk, zərdüştilik, sufilik, fələk musiqi janrı
Bəşəriyyəti daim düşündürən, həyəcanlandıran əbədi mövzular sırasında tale, qədər, fələk mövzusunun xüsusi yeri və çəkisi vardır. Milli mənsubiyyətindən və dini baxışlarından asılı olmayaraq insan təfəkkürü və təxəyyülü bu mövzuları gündəmdən düşməyə qoymamış, əksinə, bədii yaradıcılığın ən uca zirvəsinə qaldırmışdır. İstər Şərq, istərsə də Qərb ədəbiyyatı və incəsənətində “amansız tale və qədərin”, “çərxi-fələyin” təcəssümü parlaq və dolğun sənət nümunələri ilə zəngindir. Taleyin, fələyin bilavasitə musiqi obrazından danışarkən yaddaşımız ilk növbədə Qərb musiqisinin məşhur nümunələrini ortaya atır. Alman bəstəkarı L.V.Bethovenin Beşinci simfoniyası (I hissənin əsas mövzusunu obrazlı şəkildə “tale qapını döyür” kimi şərh edirlər), rus bəstəkarı P.İ.Çaykovskinin Altıncı simfoniyasının və yaxud “Qaratoxmaq qadın” operasının, eyni zamanda fransız bəstəkarı C.Bizenin “Karmen” operasındakı narahat, sərt, hətta qəddar simalı tale mövzuları (bu siyahını çox artırmaq olar) Avropa musiqisində, xüsusilə romantizm estetikasında bu mövzuların böyük əhəmiyyətindən xəbər verir.
Əgər sovet musiqişünaslığında bu məfhumların Avropa musiqisində inikası məsələsi müəyyən dərəcədə tədqiqat obyektinə çevrilmişdirsə, Şərq musiqisi ilə bağlı vəziyyət heç də qənaətbəxş olmamış, bu mövzu uzun müddət musiqi elminin diqqətindən kənarda qalmışdır. Halbuki, Yaxın və Orta Şərqin ənənəvi musiqisində, o cümlədən İran, tacik (qismən özbək), əfqan musiqisində hətta fələk adlı musiqi janrının canlı və dinamik ənənə kimi mövcudluğu, Türkiyədə “Fələk” uzun havaları, bizim aşıq yaradıcılığında, xalq mahnılarında fələkə müraciətlər bu mövzunun böyük bir məkanda məxsusi rolunu aşkarlayır. Sovet musiqişünaslığında belə biganə münasibətin səbəbini, zənnimizcə, ilk növbədə dövlətin rəhbər tutduğu materialist ideologiyasında və ateizm fəlsəfəsində axtarmaq lazımdır.
Fələyin dünyaya ilk “çıxışı” yalnız 1987-ci ildə III Səmərqənd Beynəlxalq Musiqi Simpoziumunda, yəni sovetlər ölkəsində ideoloji “mülayimləşmə” ilə səciyyələnən aşkarlıq dövründə tacik falakxonu (kişi fələk ifaçıları belə adlanır, qadınları isə falakzan çağırırlar) Muhəmmədsəfər Murodovun ifasında baş tutmuşdur. Bütün məhdudiyyətlərə rəğmən, bu janr daima xalq arasında sevilmiş, dildən-dilə, nəsildən-nəslə ötürülmüşdür.
Bir sıra Şərq xalqlarında geniş kütlələr arasında yayılmış fələk (falak kimi də tələffüz olunur) son 10 ildə məhz Tacikistanda, milli ənənələrin qorunmasına yönələn irimiqyaslı dövlət proqramı çərçivəsində qədim musiqi janrı və mərasimi kimi təbliğ olunmağa başlanmışdır. Bu isə öz növbəsində çoxsaylı fələk ansambllarının yaranmasını şərtləndirmişdir. Tacikistanın paytaxtı Düşənbə şəhəri hazırda bu janrın öyrənilməsi və tədqiqini ciddi şəkildə həyata keçirən elmi mərkəzə çevrilmişdir .
Fələk – tacik musiqi sənətinin şifahi ənənələr üzərində əsrlər boyu mövcud olan musiqi janrıdır. Fələyin yaşaması ustad-şagird ənənəsinə əsaslandığı üçün onun bəzi növlərini artıq ənənəvi professional musiqi janrına aid etməyə başlamışlar.
2007-ci ildən etibarən hər il oktyabrın 10-nu Tacikistan prezidentinin sərəncamı ilə ölkədə Fələk bayramı keçirilir. Ölkə başçısının göstərişinə əsasən, 2003-cü ildə “Fələk” dövlət ansamblı yaradılmışdır. 2004-cü ildən etibarən Düşənbədə vaxtaşırı “Fələk və Mərkəzi Asiya xalqlarının ənənəvi musiqisi” adlı Beynəlxalq Festival və Simpozium keçirilir. Bu tədbirlərə dünyanın istər Şərq, istərsə də Qərb ölkələrindən alimlər dəvət olunur. Bütün bunlar qədim fələyin qloballaşan müasir dünyada və daim yeniləşən musiqi mühitində ənənəvi həyatını təmin edən önəmli addımlardır. Bu sətirlərin müəllifinə də 2012-ci ildə Tacikistanın Düşənbə şəhərində keçirilən növbəti IV Fələk Festivalında və Simpoziumunda iştirak etmək nəsib olmuşdur.
Fələk adlı musiqi fenomeninin məğzinə varmaq üçün fələk sözünün və məfhumunun etimologiyasına, tarixi, dini-fəlsəfi, ədəbi köklərinə nəzər salmaq zəruridir.
«Fələk» ərəb sözüdür və hərfi tərcümədə «göy, asiman, ulduz”, qədim münəccimlərə görə “heç bir səyyarəyə məxsus olmayan göy təbəqəsi”, məcazi mənada isə “dünya, tale, qədər, qismət, zaman” anlamını verir.
Göy cisimlərinin, ulduzların insan taleyinə birbaşa təsir etməsi inancı – astrolatriya (ulduzlara sitayiş) e.ə. Qədim Misirdə, Babilistanda, Assuriyada böyük vüsət almışdır. Bu baxımdan Zərdüşt təliminin rolu boyük olmuşdur. Allahlar və ruhlar dünyası arasında bir növ rabitə rolunu oynayan Zərdüşt kahinləri ulduzların yerləşmə vəziyyətinə baxaraq gələcəyi və insan talelərini müəyyən etməklə geniş bir məkanda məşhurlaşmış, sonrakı dövrlərdə bu vəzifəni icra edən ayrıca bir zümrəyə çevrilmişlər. Zərdüştiliyin harada yaranması barədə tarixçilərin fikrində müəyyən ayrı-seçkilik olsa da (Azərbaycan, İran və ya Əfqanıstan) bu, ilk növbədə Yaxın Şərq ölkələridir və alimlər Zərdüştün əslən Turan ellərindən olduğunu da qeyd edirlər. Məlumdur ki, Zərdüştiliyin yayılmasında Azərbaycan ərazilərində yaşayan Muğ tayfalarına məxsus kahinlərin (ehtimal olunur ki, coğrafi anlayış kimi Muğan sözü, bir musiqi janrı kimi isə muğam sözü öz etimologiyasını məhz bu tayfaların adından götürür) müstəsna rolu olmuşdur və onlar daha sonra təqiblərə məruz qalaraq başqa ölkələrə üz tutmuş, Avropada maqlar kimi ad çıxartmışlar (bir çox dillərdə cadugər, sehirbaz mənasında indi də “maq” sözü işlədilir). Bir sıra alimlər hesab edir ki, məhz zərdüştilikdəki astrolatriyanın müxtəlif dinlərdəki astrologiya ilə bağlı qənaətlərə çox böyük təsiri vardır.
Zərdüştiliyə görə, asiman daha qədim zamanlardan şər ruh Əhriman tərəfindən ləkələnənədək bütün göy cisimləri öz orbitində doğru-düzgün hərəkət etmiş və insanlara heç bir xətər yetirməmişlər. Dünyada şər qüvvə yaranandan sonra isə səma cisimləri orbitini dəyişmiş və nəticədə onların hərəkəti bir sıra hallarda insanlara ziyan verməyə başlamışdır. Belə güman edilir ki, zərdüştlər “çərxi–fələk” deyəndə məhz bu orbitdən sapmış hərəkəti nəzərdə tutmuşlar (7, s. 25).
Akademik Bertelsin qənaətinə görə çərxi-fələk obrazı bütün İran xalqlarının bədii yaradıcılığında çox qədimdən mövcud olmuş və öz kökləri ilə zərdüştiliklə bağlıdır. Professor F.Əzizi isə belə bir ehtimal irəli sürür ki, fələk musiqi janrının islamaqədərki adı o dövrdə sadə mahnı formasına işarə edən və geniş yayılmış tronak, daha sonra isə poetik janr kimi tanınan rübai olmuşdur (9, s. 79). Güman etmək olar ki, bir çox ərəb sözləri kimi, fələk sözü də istər farsdilli, istərsə də türkdilli xalqların dilinə üzvü şəkildə təxminən VIII-IX əsrlərdə, yəni elm və mədəniyyət dilinin ərəbləşməsi prosesində daxil olmuşdur. Digər tərəfdən, onu da qeyd etmək lazımdır ki, elə İslamın yarandığı Ərəbistan əhlinə də tale, qədər, fələk anlayışları əzəldən yaxşı bəlli idi. Professor M.Piatrovskinin «Ислам и судьба» kitabında (“İslam və tale”) yazdığı kimi, “taleyi ərəbistanlılar da onların bütün əməllərini və həyat yolunu müəyyənləşdirən fövqəlqüvvə kimi qəbul etmiş, insanların və xalqların onun qarşısında tam acizliyinə və gücsüzlüyünə inanmış və bu, onların dünyagörüşünün ən səciyyəvi cəhətlərindən birinə çevrilmişdir. (…) Lakin İslam insanın fövqəlqüvvə ilə münasibətlərinə və davranışına yeni məna gətirdi – taleyi daha qüdrətli, daha ədalətli və daha rəhmdil olan Allah əvəz etdi” (12, s. 93). İslam buyurur ki, insan həyatında baş verənlər yalnız Allahın iradəsilədir: nə ulduzların hərəkəti, nə də başqa bir qüvvə ona təsir göstərmək iqtidarında deyil. İnsanların uğurları kimi, düçar olduğu xoşagəlməz hallar da, ya onların əməllərinin nəticəsi, ya da imtahan ünsürüdür.
Müsəlmanların müqəddəs kitabı olan Quranda iki yerdə rast gəlinən fələk sözünün mənası da Quran bilicilərinin və təfsirçilərinin fikrinə görə göy cisimlərinin hərəkət etdiyi orbit, yəni astronomik anlayış kimi başa düşülməlidir. Əl-Ənbiya surəsinin 33-cü ayəsində oxuyuruq: “Gecəni, gündüzü, günəşi yaradan Odur. Fələyin çərxi ilə üzür bunların hamısı”. Yasin surəsinin 40-cı ayəsində isə belə yazılıb: “Aya çatıb yetişə bilməz günəş. Gündüzü də ötüb keçə bilməz gecə. Fələyin çərxi ilə üzür bunların hamısı” (7, s. 25). Ehtimal etmək olar ki, burada “fələyin cərxı” ifadəsi həm də bu sözün digər məna çalarını – zamanın labüd və qarşısıalınmaz axını anlamını verir.
Qeyd edək ki, yuxarıdakı Quran ayələrində fələk sözü işlədilsə də, çarx sözü artıq dilimizə tərcümədən yaranıb. Çarx fars sözüdür və Quranda işlədilmir. Zənnimizcə, çərxi-fələk ifadəsi ilk növbədə zəngin Şərq poeziyasının, yəni ərəb və fars sözlərini təbii şəkildə bir-birinə qovuşdurub uzlaşdırmış klassik Şərq ədəbi təfəkkürünün bir təzahürüdür.
İslamın qərarlaşması heç də fələk obrazını gündəmdən və insanların şüurundan çıxarmadı. Məlumdur ki, Məhəmməd Peyğəmbərin vəfatından sonra İslamın fövqündə iki asketik təriqət – zühd və təsəvvüf yarandı. Fələk, tale zahid şairlərin dünyağörüşünün mərkəzinə keçdi və bəzən ona inam hətta Yaradana inamı üstələdi (ortodoksal dindarlar bir çox hallarda bunu kafirlik əlaməti hesab etdilər). Zühdün davamı kimi qavranılan təsəvvüf fəlsəfəsində və poeziyasında da fələk qarşısıalınmaz və dəhşətli qüvvə olaraq üzə çıxdı. Bir sıra klassik Orta əsr şairləri “Fələknamələr” yazır (1301-ci ildə türk şairi Gülşəhri tərəfindən belə bir əsərin yazılması tarixə bəllidir), bəzi məsnəvilərdə isə “Fələkdən şikayət” adlı ayrıca hissələr yaranırdı. XII əsrdə hətta Şirvanşahlar sarayında əsl adı Məhəmməd olan və özünə Fələki Şirvani təxəllüsü seçmiş şair yaşayıb-yaratmış, öz dövründə münəccim kimi məşhurlaşmışdı. Ümumiyyətlə, bəzi dəqiq elm sahələrini əsaslı şəkildə mənimsəmiş bir çox Orta əsr şair-mütəfəkkirlərinin fəal şəkildə nücum elmi və münəccimliklə məşğul olması da (din xadimlərinin təzyiqlərinə baxmayaraq) o dövrün səciyyəvi cəhətlərindən biridir.
Klassik Şərq poeziyasında fələk zalım, etibarsız və qəddardır. O sevgililəri bir-birindən ayırır, insanları dərdə salır, taleləri alt-üst edir. Fələk ilk növbədə qınaq, qarğış və şikayət obyektidir. Orta əsrlərdən üzü bu yana Klassik Şərq, o cümlədən, Azərbaycan poeziyasında fələkdən şikayət günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Ömər Xəyyam, Nizami Gəncəvi, Cəlaləddin Rumi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Seyid Əzim Şirvani, Əliağa Vahid və başqa qüdrətli söz sərraflarının misralarında buna çoxcaylı misallar tapmaq mümkündür:
Ey fələk, xəsisə izzət verirsən
Ev, hamam, dəyirman- sərvət verirsən
Sənin tək fələyə tüpürmək gərək
Azad insanlara zillət verirsən.
Ömər Xəyyam (5, s. 20)
***
Fələk qıvrılıbdır sanki əjdaha,
Daima hazırdır bizi udmağa.
Olmuşuq əlində çərxin giriftar
Əşdaha kamından çıxmaqmı olar?
Hər kəsə vurmuşdur fələk bir yara
Hələ bir kimsəyə qılmamış çara.
Heç kəs olmamışdır zülmündən xilas,
Dağını görməyən sinə tapılmaz!
Əbdürrəhman Cami. Fələkdən şikayət (1, s. 276)
***
Fələk ayırdı məni cövr ilə cananımdan,
Həzər etməzmi əcəb naləvü əfğanımdan?
Oda yandırmasa gər şölə ilə nöh fələki,
Nə bitər atəşi-ahi-dilisuzanımdan?
Məhəmməd Füzuli (3, s. 203)
***
Möhnətindəm daima halım pərişandır, fələk!
Dəmbədəm aləm ləbindən içdiyim qandır,fələk!
Bu nə sevdadır edirsən, ona kim razı olub?
Verdiyin dərdü bəladır, aldığın candır, fələk!
Kazım ağa Salik (6, s. 44))
***
Nə yaxşı günlər idi kim, səninlə munis idim,
Zəmanə indi edib sinə dağlı lalə məni.
Vüsalə yetməyibən zarü Natəvan qaldım,
Edib fələk yenə də həsrət o məhcəmalə məni.
Xurşud Banu Natəvan (6, s. 224)
***
Ey fələk, zülmün əyandır, bu necə dövri-zəmandır,
Ki, işim ahu-fəğandır, məni yandırma amandır,
Mirzə Ələkbər Sabir (4, s. 82)
Fələk salıbdı mənu yüz cəfayə qürbətdə,
Gərəkdi səbr eyləmək hər bəlayə qürbətdə.
***
Zalım fələk qoyarmı səni vəslə yetməyə,
Çox da o can alan, o gözəl can sevir səni
Əliağa Vahid (2)
Fələyə belə münasibəti dilimizdə daim işlənən “sən saydığını say, gör fələk nə sayır”, “fələyə bel bağlama, fələk quyu qazandır” kimi atalar sözlərində də müşahidə edirik.
Şərq poeziyasında vəsf olunan şərabdan meyxoşluq da fələyi “unutmağın” bir vasitəsidir:
Bizə qəsd eyləyir bu zalım fələk,
Gəl çıxaq çəmənə, al şərab içək.
Çox çəkməz, göyərər torpağımızdan
Yaşıl çəmənlərdə əlvan gül-çiçək.
*** (8, s. 37)
Bu fələk heç kəsə sirrini açmaz,
Sitəmlə öldürmüş min Mahmud – Ayaz.
Ömür bir dəfədir, gül rəngli mey iç,
Dünyadan gedənlər bir də qayıtmaz.
Ömər Xəyyam (8, s. 20)
Bütün deyilənlərin işığında, musiqi, poetik təfəkkür və dini-fəlsəfi baxışların üzvi qovuşduğu münbit bədii yaradıcılıq mühitində şikayət dolu fələki nəğmələrinin, fələk adlı musiqili-poetik janrın meydana gəlib formalaşması təbii ki, təəccüb doğurmur.
Hazırda bu janrın yayılma məkanı İran, Tacikistan, Əfqanıstan, habelə kürdlərin yaşadıqları ərazilər hesab olunur. F.Əzizinin “fələk, yalnız farsdilli xalqların yaradıcılıq məhsulu olmuş və ancaq farsca oxunmuşdur” (9, s. 81) tezisini isə bizim ortaya qoyduğumuz türkcə oxunan məşhur “Fələk” uzun havaları (özbək dilində buna bənzər nümunələr “yovvoylo” adlanır) əsaslı şəkildə təkzib edir.
Tacikistanın özündə bu janr daha çox dağlıq ərazilərdə – Qulyab (falaki kulobi) və Pamirdə (falaki pomiri) geniş yayılmışdır. Taciklərin özlərindən eşitdiyimizə görə, makom sənəti ilə müqayisədə bu janr sadə xalq arasında daha çox sevilir. Təsadüfi deyil ki, bu janr müxtəlif mərasimlərin də (xüsusilə matəm) tərkibində yer alıb.
Fələyin ifası üçün ucadan oxuma, səsdə hayqırtı elementləri səciyyəvidir. İfa olunan mahnıların mətni rübailərdən, bəzən də içtimai-fəlsəfi məzmunlu dübeytilərdən ibarət olur. İfaçılar fələyı var qüvvələri ilə, zil səslə oxuyurlar ki, səsləri səmaya ucalsın, faciələrinin xəbəri Tanrıya çatsın.
Lakin fələk termininin sırf musiqi janrı mənasında başa düşülməsi onun mahiyyətini kiçildir. Muğam kimi fələk də ilk növbədə məxsusi, fərqli bir dünyagörüşü, dünyadərki, musiqi təfəkkürü prinsipidir ki, özünü musiqi dilinin bütün ünsürlərində (məqam, intonasiya, melodiya, metroritm) büruzə verir. Geniş mənada fələk adı altında Tacikistanda ümumiyyətlə, metrik əsası olmayan, sərbəst vəznli, improvizasiya üslubunda musiqi nəzərdə tutulur. Hətta silsiləvi dini mərasimlərdə – Maddoxlarda ifa edilən sərbəst improvizasiyalı hissələr də (Ü.Hacıbəylinin təbirincə onları “bəhrsiz havalar” adlandırmaq olar) fələk adlanır. Maraqlıdır ki, fələyin belə dərki Əfqanıstanda da müşahidə edilir. İstər-istəməz Azərbaycan musiqisində muğam anlayışı ilə analogiya yaranır. Muğam dəstgahlarının tərkibinə istər bəhrli, istər bəhrsiz, istərsə də qarışıq bəhrli havaların üzvi şəkildə daxil olmasına baxmayaraq, muğam dedikdə, ilk növbədə bəhrsiz hava, yəni S.Bağırovanın ifadə etdiyi kimi,“müntəzəm vurğudan məhrum musiqi nitqi” nəzərdə tutulur (13, s. 118). Bu baxımdan Tacikistanın Qulyab bölgəsində intişar tapmış Dəşti fələyi böyük maraq doğurur və musiqidə fələk fenomeninə həsr olunacaq novbəti məqaləmizdə bu barədə müfəssəl araşdırmalarımız öz əksini tapacaq.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
Azərbaycan dilində:
- Əbdürrəhman Cami. Seçilmiş əsərləri (Yusif və Züleyxa, tərcümə: Mübariz Əlizadə). B.: Öndər, 2004, 320 s.
- Əliağa Vahid. Qəzəllər. http://ru.qezel.net/
- Məhəmməd Füzuli. Leyli və Məcnun. B.: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1999.
- Mirzə Ələkbər Sabir. Hophopnamə. İki cilddə, I cild. B.: Şərq-Qərb, 2004, 384 s.
- Ömər Xəyyam. Rübailər. Tərcümə: Mir Mehdi Seyidzadə. B.: Lider, 2004, 104 s.
- XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası. B.: Şərq-Qərb, 2005, 424 s.
- Sadıqlı V. Fələk və çərxi-fələk anlayışları haqqında fraqmental qeydlər. Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. B.: 2011, №3, s. 24-29.
- Ömər Xəyyam. Rübailər. http://elibrary.bsu.az/kis/1622.pdf
Rus dilində:
- Азизи Ф.А. Маком и Фалак как явления профессионального традиционного музыкального творчества таджиков. Душанбе: Адиб, 2009, 398 с.
- Аскетизм и мистицизм в Исламе. В интернет сайте «Ислам. Основы культуры и мировоззрения». http://ethno.ru/cntnt/asketizm _i2.html
- 11. Джумаев А.Б. Ислам и музыка. // Журн. «Музыкальная Академия». М.: 1992, №3, с. 28.
- Пиотровский М.Б. Ислам и Судьба. // Понятие судьбы в контексте разных культур. М.: 1994, с. 92-97
- Челебиев Ф. Об исполнительских версиях мугама. // Журн. “Konservatoriya”, № 3-4, 2009, с. 114-122.
Фалак — в религиозных верованиях,
поэзии и в музыке народов Востока
Резюме
Статья посвящена феномену «фалак», получившему широкое отражение в религиозных верованиях, в поэзии и в музыке различных восточных народов. Арабское слово «фелек» – дословно означающее «небо», «небосвод», издревле на Востоке воспринималось и как олицетворение рока, судьба, фортуны. Корни этого явления – в народных преданиях и суевериях, которые прочно утвердились в древней мифологии, органично вошли в поэзию и в музыку.
Ключевые слова: фалак, зороастризм, суфизм, музыкальный жанр фалак.
Falak–in religious beliefs, poetry and music of Eastern peoples
Summary
This article is devoted to the phenomenon Falak, which is widely reflected in religious beliefs, in the poetry and music of various Eastern nations. The Arabic word «Felek», literally meaning the sky, the firmament, was perceived as the embodiment of fate, destiny, and fortune at the ancient East. The roots of this phenomenon are in the folk tales and superstitions that are firmly rooted in ancient mythology and in religious beliefsand have naturally entered into poetry and music.
Key words: Falak, zoroastrianism, sufism, music genre Falak.
Rəyçilər: professor Ceyran Mahmudova;
dosent Abbasqulu Nəcəfzadə.
