“Əhsən Şüştər” a capella xor əsərində muğamdan istifadə
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 1, 2015
Azərbaycan Milli Konservatoriyasının doktorantı
“Əhsən Şüştər” a capella xor əsərində muğamdan istifadə
Açar sözlər: Xor, muğam, şüştər, polifoniya
Azərbaycan bəstəkarları öz əsərlərində daim qədim tarixli muğamlardan bəhrələnmişlər. Bəzi müəlliflər muğam mövzularından sitat şəklində faydalanırsa, digərləri onun səciyyəvi lad intonasiyalarından istifadə edir və ya muğamın melodik xəttini müxtəlif üsullarla inkişaf etdirirlər.
Muğamlardan öz yaradıcılığında istifadə edən ilk bəstəkar Azərbaycan professional musiqisinin banisi Üzeyir Hacıbəyli olmuşdur. O, bu məsələni “Musiqidə xəlqilik” məqaləsində belə xarakterizə edir: “Azərbaycan musiqisini öyrəndikdə, ondan istifadə etdikdə, muğam sisteminə və muğamlara xüsusi diqqət verilməlidir. Çalışmaq lazımdır ki, bu muğamlar öz əhəmiyyətlərini itirməsin” (1, s. 193).
Təbii ki, Azərbaycan bəstəkarı, yaradıcılığının bütün dövrlərində, istər instrumental, istərsə də vokal əsərlərində öz milli köklərinə dayaqlanmalı, xalq musiqisinə istinad etməlidir. Bu baxımdan bəstəkarlarımızın xor yaradıcılığı, xüsusən də a capella əsərləri olduqca maraqlıdır. Onların arasında xor konsertləri, bayatı mətnləri əsasında xor məcmuələri, xalq mahnılarının işləmələri, hətta xor üçün muğam qəbilindən olan əsərlər yer aldığı kimi, kiçik həcmli miniatürlərə də rast gəlinir. Aqşin Əlizadə, Ramiz Mustafayev, Qalib Məmmədov, Faiq Nağıyev və başqalarının yaradıcılığında belə nümunələrlə qarşılaşırıq.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra Azərbaycan xormeysterləri də bu sahədə öz güclərini sınamışlar. Məsələn, istedadlı xormeysterlərdən Müsəvvər Əsgərovun həm uşaq xoru, həm də qarışıq xor üçün diqqətəlayiq əsərləri vardır. Onun müşayiətsiz qarışıq xor üçün bəstələdiyi “Əhsən Şüştər” miniatürünü də maraqlı musiqi nümunələrindən hesab etmək olar. Əsər heç bir mətnə əsaslanmadan, müxtəlif hecalar üzərində ifa olunduğundan, onu vokaliz janrına aid edirik. Əsasən, homofon-harmonik fakturada yazılmasına baxmayaraq, polifonik element və gedişlərdən kifayət qədər istifadə olunub.
Qədim Azərbaycan ladlarından olan Şüştər (do mayəli), əsərin əsasını təşkil edir. Bu səbəbdən əsərin başlanğıcında hər hansı bir xalq çalğı alətində (məsələn, kamançada) “Mayə-Şüştər” şöbəsi ilə başlayıb, melodik xətti tonikaya çatdırmaqla əsərə giriş vermək daha məqsədəuyğun olar. Bu, əsərin dramaturji xəttini daha da dolğunlaşdırar və “Mayə-Şüştər” şöbəsində başlanan kövrək melodiya muğamın məntiqi davamı rolunda çıxış edər. 5-ci xanədəki fa-lya bemol gedişi isə mayənin alt kvartasında dayanmaqla şüştər koloritini daha qabarıq ifadə edir. Bu gediş soprano, tenor və bass səslərində unison olaraq, forte nyuansında verilməklə, mövzunu daha da dolğun şəkildə ifadə edir (nümunə №1).
Nümunə № 1:
Əsəri şərti olaraq 3 hissəyə bölmək olar. I və III hissələr Andantino, ad libitum, orta hissə isə Allegramento con faceto tempində verilmişdir. Bu tempdə verilən orta hissəni rəqsvari adlandırmaq olar. Belə ki, bu hissənin ritmik şəkli və tempi buna tam hüquq verir. Bu məqamda xorun mətnindəki hecalar da dəyişir. Simli alətlərin pitcekatosunu (piccecato) imitasiya edən “dum” hecası burada xüsusi əhəmiyyətə malikdir (nümunə №2a).
Nümunə: №2a
Miniatürün harmonik quruluşuna gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, biz bu əsəri başdan-başa klassik harmoniya qaydalarına əsasən təhlil edə bilmərik. Çünki burada, müəyyən məqamlar istisna olmaqla Avropa major-minor lad sistemi deyil, Şərq lad sistemi ehtiva olunub (Nümunə №2b).
Nümunə: № 2b
Müəllif buradakı mövzunu müxtəlif variasiyalarda göstərir, mayə pərdəsini saxlayaraq, onun üst mediantasına toxunur, onu soprano partiyasına verərək tersiya əmələ gətirir və beləliklə, muğamın çoxsəsli ifasına nail olur. Hətta 29-cu xanədə ikili tonikalı subdominantaya da rast gəlirik (Nümunə №3).
Nümunə №3:
Beləliklə, melodik xətt dalğavari hərəkət edərək, mayənin alt kvarta pərdəsini bir oktava yuxarıya aparmaqla əsərin kulminasiya nöqtəsinə yetişir (xanə №32). Qeyd etməliyik ki, burada müəllif şüştər ladı səs düzümündən kənara çıxaraq mi bemol əvəzinə mi bekar, yəni minor tonallığında major üçsəslisini verir və səslənmədə maraqlı kontrast yaratmış olur ( Nümunə №4).
Nümunə №4:
Üçüncü hissədə yenidən əsərin əvvəlki axıcı, həzin melodik xətti və tempi qayıdır. Lakin bu dəfə bas, tenor və alt partiyalari sopranoya kontrapunkt təşkil edir. Burada hər bir səs ayrı-ayrılıqda sərbəst polifonik hərəkətə malikdir. Odur ki, burada muğamın polifoniyayla vəhdətini aydın şəkildə görə bilirik (Nümunə №5).
Nümunə №5:
Qeyd etmək lazımdır ki, soprano, alt, tenor və bass səsləri üçün yazılan bu əsərdə əsasən, bass partiyasında divizi baş verir. Bütün partiyalarda tessitura ifa üçün rahat hesab oluna bilər.
Sonuncu cümlə fa-lya bemol gedişinin unison səslənməsi ilə sual şəklində bitir. Bu miniatürün musiqisində dəstgahın yalnız “Mayə-Şüştər” şöbəsindən istifadə olunub.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
- Zöhrabov R.F. Muğam. B.: Azərnəşr, 1991, 219 s.
Использование мугама в хоровой пьесе «Ахсан Шюштер»
РЕЗЮМЕ
В статье исследуется произведение для хора a capella талантливого хормейстера Мусаввера Аскерова — «Эхсен Шуштер». Представленная миниатюра анализируется по форме, фактуре изложения и своему ладовому складу (в интонационном преломлении мугама Шуштер).
Ключевые слова: Хор, мугам, шуштер, полифония
Usage of the mugham in the choral piece “Ahsan Shushtar”
SUMMARY
This article explores the work for a capella choir by talented choirmaster Musavver Askerov – «Ahsan Shushtar». This miniature is analyzed about its forme, composition and tonal arrangement (on the musical examples of mugham Shushter).
Key words: Choir, mugham, shushtar, polyphony
Rəyçilər:
professor F.Xalıqzadə;
dosent Ü.Əliyeva.
