İslam Rzayevin Azərbaycan xanəndəlik sənətinin inkişafındakı rolu
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
“KONSERVATORİYA” № 2, 2015
Azərbaycan Milli Konservatoriyasının müəllimi
İslam Rzayevin Azərbaycan xanəndəlik sənətinin inkişafındakı rolu
Açar sözlər: Xanəndəlik sənəti, tədris fəaliyyəti, ifaçılıq fəaliyyəti
Azərbaycan xanəndəlik sənəti uzun və şərəfli tarixi yol keçmişdir. Məhz bu sənətin layiqli numayəndələri – ustad xanəndələr sayəsində çoxəsrlik və zəngin ənənəsi olan Azərbaycan muğamları, təsnif və mahnıları şifahi şəkildə nəsildən-nəsilə ötürülmüş, bizə gəlib çatmışdır. Hər yeni gələn xanəndələr nəsli muğam ustadlarının zəngin irsini qoruyub saxlamaqla yanaşı, ondan bəhrələnmiş və bu xəzinəyə öz yeni töhfələrini bəxş etmişlər. Belə sənətkarlardan biri də Azərbaycan xanəndəlik məktəbinin layiqli davamçısı Respublikanin xalq artisti İslam Rzayevdir.
Yarım əsrdən artıq bir vaxt ərzində muğam ifaçılıq ənənələrini yuksək səviyyədə davam etdirən və bütün dünyada tanıdan İslam Rzayev çox zəngin və maraqlı sənət yolu kecmişdir. İlk növbədə qeyd etməliyik ki, onun sənətə gəlişində, bir xanəndə kimi gələcək taleyinin müəyyənləşdirilməsində ustad xanəndə Seyid Şuşinskinin böyuk rolu olmuşdur. Bununla bağlı İ.Rzayevin maraqlı xatirələri var. Ustad xanəndə ilə ilk görüşü və ifaçılıq qabiliyyəti ilə əlaqədar onun verdiyi razılıq İslamın gələcək illərinin ən sevincli və yadda qalan anlarıdır. Seyid Şuşinskinin o vaxtlar hər yay mövsümündə Füzulidə (ustad əslən Füzulinin Horadiz kəndindən idi) dincəlməsi, eyni zamanda, onun gənc istedadların üzə çıxarılması və seçilməsi işi ilə üst-üstə düşürdü. O zaman axtarılan gənclər sırasına İslam Rzayev də düşmüşdü. Bu hadisəni xanəndə belə xatırlayırdı: “Bir gün bibim məni Füzuliyə apardı. İndiki kimi yadımdadır, ustad dəhlizdə oturub qəlyan çəkirdi. Qabağında çay. Yaxınlaşanda o durdu ayağa. Onlar çox mehriban hal-əhval tutdular. Xeyli söhbətdən sonra ağsaqqal üzünü mənə tutub dedi: “oğlum çayını iç”. Sonra başa düşdüm ki, o məni oxudacaqmış, ona görə də boğazımın yaşlanmağını istəyirmiş. Bibim ona demişdi ki, deyirlər İslamın yaxşı səsi var. Bunu bir yoxla. Ağa mənə (S.Şuşinskini el arasında belə çağırırdılar) “Bala nəyi bilirsən, onu oxu” – dedi. Xəyalıma ilk gələn “Tel nazik” mahnısı oldu. Bu mahnını o vaxtlar rəhmətlik Əbülfəz Əliyev oxuyurdu. Həmin mahnının bir bəndini mənimsəmişdim, həmişə gizlincə oxuyurdum. Mən bu “Tel naziyi” oxuyanda Ağa etiraz etdi. Dedi bura çox aşağıdı, biraz zildən oxu və özü də dərhal çox zildən bir zəngulə vurdu. Mən də o dəqiqə onun səsini tutdum. Ordan başlayıb bir bənd “Tel nazik” oxudum, saxladı və “bəsdir” dedi. Bir haldakı, mənim tutduğum notu dərhal mənim ağzımdan aldın, tutdun ha, kifayətdir. Bu uşağın yaxşı səsi var, qəbul elətdirirəm mənim sinfimə”.
Böyuk ustadın verdiyi razılıq xanəndənin uzun həyat yolunda yuksək zirvələrə doğru açilan ilk “yaşil işıq” idi. Məhz Seyid Şuşinskinin məsləhəti ilə o, yeddinci sinfi bitirən kimi sənədlərini A.Zeynallı adına Orta İxtisas Misiqi Məktəbinə verir. İmtahan komissiyasının üzvləri: Seyid Şuşinski, Əhməd Bakıxanov, Mirzə Mənsur kimi böyuk sənətçilər gənc İslamın artıq “uğur bələdçisi” olan “Tel naziyi”ni dinləyib ona “əla” qiymətini verirlər. Beləcə imtahanları uğurla verib musiqi məktəbinə daxil olan İslam Rzayev xanəndə Seyid Şuşinskinin sinifində təhsil almağa başlayır.
İslam Rzayevin yaradıcılıq simasının formalaşmasında Seyid Şuşinski ilə yanaşı Bülbül, Xan Şuşinski kimi sənət korifeyləri də əsas örnək olmuşdur. O, bunların hər birinin ifaçılıq üslubunu, sənətkarlıq meyarını mənimsəmiş və böyuk iradə, şəxsi ləyaqəti hesabına sənətində heç bir təqlidə yol vermədən özünəməxsus sənət yolunu seçə bilmişdir.
1957-ci ildə İslam Rzayev A.Zeynalli adına Musiqi Məktəbini (indiki AMK-nın nəzdində Musiqi Kolleci) bitirib, artıq püxtələşmiş bir xanəndə kimi Dövlət Filarmoniyasına solist qəbul olunur. Beş il filarmoniyada çalışdığı muddətdə konsertlər, saysız-hesabsız çıxışlar onun sənət təcrubəsini artırır. Artıq qısa bir zamanda geniş şöhrət tapan xanəndəni dinləyicilər efirdə, televiziyada hədsiz maraqla gözləyirdilər. Onun yaradıcılıq yolu durmadan inkişaf edir, gənc istedadlı müğəninin şöhrəti artır, pərəstişkarlarının sayı çoxalır. O, həm də Əhməd Bakıxanovun ansamblı ilə tamaşaçıların görüşünə gedirdi. İslam Rzayevin yetkin ifaçı kimi püxtələşməsində Əhməd Bakıxanovun ansamblı ilə əməkdaşlığının böyük rolu olmuşdu.
1968-ci ildə Azərbaycan konsert birliyi (Azkonsert) yenicə təşkil olunur və uzun illər böyük sənətkarlardan öyrəndiklərinə və ötən illər ərzində topladığı sənət təcrübəsinə arxalanaraq böyuk inamla İsam Rzayev həmin birliyin nəzdində ansambl təşkil edir. Ansambla topladığı istedadlı gənclər – B.Əşrəfov, M.Kazımov, Z.Abdullayeva, Z.Məmmədsalahova, F.Cəfərov, H.Rəhimov, X.Məmmədova və başqaları ilə uzun illər qazandığı bilik və bacarığını bölüşür, özünün etiraf etdiyinə görə bu gənclərin bir ifaçı kimi yetişməsində, formalaşmasında xüsusi zəhmət çəkir. Ümumiyyətlə, o, gənc müğənnilərin sənətdə püxtələşməsi, inkişaf üçün öz qayğısını, biliyini hec vaxt əsirgəməmiş və istedadlı gəncləri üzə cıxarmaq, tanıtmaq üçün əlindən gələni etmişdi. Artıq bu gün İslam Rzayevin çoxlu sayda sənətinin varisləri, davamçıları vardır. O, ustad xanəndələrdən qazandığını və hər müğənniyə nəsib olmayan səhnə mədəniyyətini, dinləyicilərlə ünsiyyət yaratmaq bacarığını öz yetirmələrinə ötürməklə şərəfli müəllimlik borcunu yerinə yetirmişdir. İslam Rzayevin bu xüsusda ölkəmizdə apardığı pedaqoji fəaliyyəti diqqətəlayiqdir.
İ.Rzayev Azərbaycan musiqisini, muğam ifaçılığını dünyanın 74 ölkəsində layiqincə təmsil edib. Qastrol müğənni üçün təkcə əcnəbi ölkələrə səyahət, müxtəlif xalqların adət-ənənəsi ilə tanışlıq deyil. Bu, əsl müğənni üçün çətin və məsuliyyətli sınaqdır. Çünki qastrolda sənətkar təkcə özünü yox, bütün xalqını, ölkəsini təmsil edir. Hər şey ifaçının səhnə davranışından, mədəniyyətindən, onun texnikasından aslıdır.
İ.Rzayev Fransa, İngiltərə, İsrail, Kolumbiya, Peru, Kuba, Yaponiya, İraq, İran, Əlcəzair, Turkiyə və s. ölkələrdə konsertlər vermişdir. Təsadüfü deyil ki, müğənnilər arasında dünyanı ən çox gəzən Zeynəb Xanlarova və İslam Rzayev olmuşlar.
1988-ci ildə İslam Rzayev o dövrdə Azərbaycan Dövlət Televiziyasında bir sıra maraqlı musiqi filmləri çəkən rejissor Arif Qazıyevlə birlikdə Resbublikamızda ilk dəfə olaraq “Muğam teatrı”nın təşkilinə başlayır. Bunun üçün istedadlı xanəndələrin, mahir ifaçıların toplanması, qədim tarixə malik muğamlarımıza uyğun səhnə forması, lirik dramaturji xətt, poeziyamızın incisi olan qəzəllərimizin səslənməsi və bütün bunların harmonik şəkildə, teatrlaşdırılmış üslubda tamaşaçılara təqdim olunması istiqamətində gərgin işə start verilir. İlk məşqlər “Şur” muğamının hazırlanması ilə başlanir. Dəstgahın ifasına tanınmış xanəndələrdən Zeynəb Xanlarova, Alim Qasımov, Arif Babayev, Qədir Rustəmov, İslam Rzayevin özü və başqaları cəlb olunurlar.
İ.Rzayev gözəl avazı və bənzərsiz ifası ilə Azərbaycan ifaçılıq sənətində təkcə xanəndə kimi deyil, həm də əvəzsiz, təkrar olunmaz mahnı ifaçılarından biri kimi dinləyicilərinin qəlbinə yol tapmışdır. S.Rüstəmov, T.Quliyev, C.Cahagirov, S.Ələsgərov, H.Xanməmmədov, R.Mirişli, A.Bəbirov, Ş.Axundova və başqa bəstəkarların mahnıları onun repertuarında həmişə özünə yer tapmışdır. Məlumdur ki, mahnının müvəffəqiyyəti, uzunömürlülüyü çox vaxt müğənninin ifa tərzindən, ustalığından, interpretasiyasından asılı olur. Ona görə də adətən istedadlı, sənətin dəyərini qiymətləndirə bilən sənətçi öz səsinə, imkanına cavab verən mahnılar seçir. İslam Rzayev mahnının melodiyasını, mətnini özü üçün aydınlaşdırıb dərk etdikdən, yaradıcılıq süzgəcindən keçirtdikdən sonra dinləyiciyə təqdim edir. Ona görə də müğənninin oxuduğu mahnılar məhz bu xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.
İslam Rzayev yaradıcılığında, ümumiyyətlə, bir ustün kefiyyət, danılmaz həqiqət var ki, bu da onun təzə mahnılara ilkin həyat vermək cəhdidir. Təsadüfi deyil ki, o, bir çox bəstəkar mahnılarının ilk və əvəzolun-maz ifaçısı kimi yadda qalmışdır.
Bütün bu və digər cəhətlərinə görədir ki, xalqın sevimlisi olmaq şərəfi ona yaradıcılığının erkən dövrlərindən qismət olmuşdur. Bu gün artıq İ.Rzayevin sənəti xalqın mənəvi sənətinə çevrilmişdir.
Роль И.Рзаева в развитии искусства ханенде
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена народному артисту Азербайджана, певцу-ханенде И.Рзаеву. В формировании творчества И.Рзаева большую роль сыграли такие выдающиеся личности как С.Шушинский и Т.Бакиханов.И.Рзаеву пренадлежит большая педогогическая роль в воспитании нового поколения певцов-ханенде.
Ключевые слова: Исполнительское искусство (ханенде), педагогическая деятельность, исполнительская деятельность
The role of İslam Rzayev in the development of creative singers of Azerbaijan
SUMMARY
Article is devoted to the people’s artist of Azerbaijan, the singer-hanende I.Rzayev. The big role of creativity of I.Rzayev was played by such outstanding persons as S. Shushinsky and T. Bakikhanov. I.Rzayev possessed a big pedagogical role in education of new generation of singers-hanende.
Key words: Performing arts (khanende), teaching activities, performing activities
Rəyçilər:
professor Akif Quliyev;
dosent Əfsanə Babayeva.