AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 2, 2015

 

 

Elşad Cabbarov

AMK-nın müəllimi

 

 Azərbaycan ifaçılıq sənətinin inkişafında şikəstələrin rolu

 

Açar sözlər: şikəstələr, zərbli muğamlar, segah, aşıq yaradıcılığı, muğam, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə

Şikəstələr öz səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə insanların mənəvi dünyasına güc­lü təsir edən xalq musiqi nümunəsidir. Bu el havaları xalqın şad gün­lə­rində onlara yüksək zövq və sevinc hissləri bəxş etmiş, qəmli vaxt­la­rın­da isə sanki kədəri, ağrını ovundurmağa, soyutmağa qadir olmuşdur. Bu­nun nəticəsidir ki, indi də yas mərasimlərində ağıçılar məhz şikəstə ha­va­sı ilə bayatı deyirlər. Ümumiyyətlə, şikəstələrin poetik mətnini əsasən, xalq şeirinin bayatı və qoşma növləri təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, xalq po­eziyasının janr və formalarının tədqiqinə həsr olunmuş araşdırmalarda “şi­kəstə” adda poetik formanın olduğunu bildiririk.

Şikəstələr hər bir azərbaycanlının milli duyumu, mənəvi aləminə çox doğ­ma olan hamının tanıdığı, yaddaşına həmişəlik hopmuş, əsasən, “Se­gah” üstündə yoğrulmuş musiqi nümunələridir. Şikəstələri digər musiqi nü­munələrindən fərqləndirən bir xüsusiyyət də var. Belə ki, onlar həm aşıq sənətində (“Şirvan şikəstəsi”, “Kərəm şikəstəsi” və s.), həm də mu­ğam sənətində – zərbli muğam şəklində (“Qarabağ şikəstəsi”, “Kəsmə şi­kəs­tə”) özünü göstərir.

Sözün hərfi mənasını araşdırsaq görərik ki, “şikəstə” əsasən “sınıq”, “qı­rılmış”, “məğlub edilmiş”, “üzgün”, “əldən düşmüş”, “incimiş”, “sol­ğun” mənasında yozulur. Musiqi dilində ifadə etmək istəsək, bu söz “kö­nül qırıqlığı”, “iztirab çəkmiş könül” mənasını daşıyır. Diqqət yetirsək, gö­rərik ki, bütün şikəstələrin məzmunu demək olar ki, eynidir. Olduqca hə­zin və yanıqlı, obrazlı-emosional quruluşu, sevgi, həsrət, hüzn məz­mun­lu mövzu dairəsi onları bu mənada birləşdirir.

Digər bir etimologiyaya görə şikəstə fars sözü olub, “şekəst” kəlmə­sindən götürülüb. Lakin bəzi mənbələr hesab edir ki, bu söz xalis azər-türk, oğuz sözüdür. “Bu mənada ki, bir vaxt keçmişdə davada yaralanana “sığışda” deyilibdir. Sonralar sığışda farslaşıb, “şikəstə”yə çevrilib. Mən iki şərhi birləşdirib bir izah verirəm: “şikəstə”, ya “sığışda” ikisi də sol­ğun­luq, əlacsız, iniltili, şikayətli müraciət, ərz-haldır” [2, s. 162-163].

Təəssüf ki, yaranma tarixinin qədimliyinə baxmayaraq, şikəstələrin janr xüsusiyyətləri – kompozisiya, quruluşu, forması, metro-ritmik və in­to­nasiya xüsusiyyətləri, musiqi dili və s. tam və hərtərəfli şəkildə elmi-nə­zəri cəhətdən öyrənilməmiş, tədqiq obyektindən kənarda qalmışdır. Bu­nunla belə, Azərbaycan musiqişünaslarının bəzi əsərləri, məqalə və çı­xış­larında şikəstələr haqda söylənilən fikirlər böyük maraq doğurur və mü­əyyən nəticələr əldə olunmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təbii ki, bu barədə ilk addımı Ü.Hacıbəyli atmışdır. O, özünün “Azərbaycan mu­siqi həyatına bir nəzər” məqaləsində şikəstə barədə məlumat vermiş­dir. O, şikəstələri xarakterizə edərkən yazırdı: “Şikəstə və bayatıya aşıq dəs­təsinin dəstgahı demək olar. Çünki bu növ musiqi təğənnəsi əsl on­la­rın sənətidi” [3, s. 27]. Bəstəkar “şikəstələri aşıq dəstəsinin dəstgahı” ad­lan­­dırmış, onun müxtəlif variantlarının mövcud olmasını söyləmişdir. O, şi­­kəstələr haqqında yazarkən qeyd etmişdir: “Bu musiqinin özü də və söz­­ləri də zatən köy xalqına məxsus bəst və qoftə olub, qoftəsi məz­mun­ca müxtəlif olduğu halda, bəstəsi yeknəsəqdir, ənvai varsa da, o da hər ma­halın öz təğənni üslubuna ziddir, məsələn, Şirvan şikəstəsi, Qarabağ şi­kəstəsi, o da, bu da bir-birinin eyni olan üç “ton”dan ibarət bir mu­si­qi­dir” [3, s. 27].

Gözəl müğənnimiz – aşıq və muğam ifaçılığı xüsusiyyətlərini dərin­dən bilən Bülbül isə “Xanəndə və Aşıqlar”, “Azərbaycan aşıqlarının ya­ra­dıcılığı”, “Azərbaycan oxuma məktəbi”, “Musiqi sənəti” adlı məqalə və çıxışlarında şikəstələri “kədərli, təsirli melodiyalar silsiləsi”nə aid et­miş və aşağıdakı aşıq şikəstələrinin adını çəkmişdir: “Qarabağ şikəstəsi”, “Şir­van şikəstəsi”, “Orta şikəstə”, “Mirzəcani şikəstəsi”.

Bülbül yazır: “Arazbarı, Kürd-ovşarı, Mani, Şikəstə, Bayatı, Kərəmi, Şə­rili, Kəsmə şikəstə, Şirvan şikəstəsi və s. buna bənzər aşıq musiqisi for­­malarını əsas tutaraq geniş səsə malik olan xanəndələr bu formaları mu­ğamata üzvi surətdə aşılayaraq, onu daha da zənginləşdirmişlər” [1, s. 54].

Şikəsələr haqqında məlumata M.C.İsmayılovun “Azərbaycan xalq mu­­siqisinin janrları” əsərində də rast gəlirik.

Müəllif burada aşağıdakı şikəstə və onların variantlarının adını çəkir: “Qa­rabağ şikəstəsi”, “Kəsmə şikəstə” (“Bakı şikəstəsi”), “Şirvan şikəs­tə­si”, “Quba şikəstəsi”, “Gəncə şikəstəsi”, “Salyan şikəstəsi” [5, s. 48].

Müəllif Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərini – Ü.Hacıbəlinin “Kor­oğ­lu” operasından “Xanəndə qızın mahnısı”, S.Hacıbəyovun “Karvan”, S.Rüs­təmovun “Rəqs süitası”, M.Maqomayevin “Şah İsmayıl” opera­sın­dan Ərəbzənginin çıxışını və s. təhlil edərkən məhz şikəstələrə  ̶ onların üs­lub xüsusiyyətlərinə istinad edir.

Şikəstələr burada “müstəqil aralıq qrupunu” təşkil edən forma kimi qeyd olunur. Lakin məqalədə şikəstə və bu tipli “Kərəmi”, “Ovşarı”, “Hey­ratı”, “Arazbarı”nın və s. konkret olaraq hansı ifaçılıq ənənələrinə mən­­sub olduqları göstərilməmişdir. Tar, kamança və zərb alətinin qeyd olun­ması isə bu formaların xanəndə yaradıcılığına aid olması fikrini ya­rat­mışdır.

Aşıq musiqi yaradıcılığının tədqiqatçısı Ə.Eldarovanın “Azərbaycan aşıq sənəti və ədəbi-musiqi terminləri lüğəti” adlı məqaləsində isə aşa­ğı­da­kı şikəstələrin adı verilmişdir: “Badamı şikəstə”, “Qazax şikəstəsi”, “Qa­rabağ şikəstəsi”, “Kərəm şikəstəsi”, “Turabi şikəstə”, “Şikəstə”, “Şir­van şikəstəsi”.

1986-cı ildə musiqişünas Ramiz Zöhrabovun “Zərbi-muğamlar” adlı ki­tabı nəşr olunur. Burada zərbli muğamlar “şifahi ənənəyə əsaslanan pro­fessional musiqi janrlarından biri – instrumental-vokal musiqi nümu­nə­si” kimi təhlil olunur, onların (“Qarabağ şikəstəsi” də daxil olmaqla) lad əsası, melodiya, ritm, forma xüsusiyyətləri, çoxsəslilik əlamətləri el­mi cəhətdən təhlil olunur. Əsərdə ilk dəfə olaraq xalq üçlüyünün ifasında “Mən­suriyyə”, “Heyratı”, “Arazbarı” və “Qarabağ şikəstəsi”nin not ya­zı­sı da verilmişdir [6, s. 45].

B.Hüseynli və T.Kərimovanın birlikdə yazdıqları və Moskvada çap olun­muş “Əli Kərimov” adlı kiçik kitabçada Şirvan zonasına aid olan aşıq şikəstələrinin də yalnız adları göstərilmişdir: Qocaman şikəstə, Qo­bus­tan şikəstəsi, Zarıncı şikəstə, Döymə şikəstə, Sarıtorpaq şikəstəsi.

Əlihüseyn Dağlının “Ozan Qaravəlli” kitabında aşağıdakı şikəstə növ­lə­rinin olduğunu göstərir: “Qarabağı”, “Farsi”, “Sarıtorpaq” (Şamaxı), “Kəs­mə” (Bakı), “Şirvan” [2, s. 163].

Bildiyimiz kimi, aşıq yaradıcılığında poetik mətnlə musiqi bir-birilə qı­rılmaz vəhdətdədir. Təsadüfi deyildir ki, gəraylı, təcnis, divani, mü­xəm­­məs, varsağı adı həm poetik mətnin, həm də musiqi havasını bildirir. Mu­siqi havaları poetik mətndən doğaraq eyni adı daşıyır. Şikəstələri də bu növ aşıq havalarına aid etmək olar. Şikəstələrdə instrumental hissələr in­kişaflı, dəyişkən və müstəqil musiqili material əsasında yaranmış sabit met­ro-ritmik geniş musiqi havalarıdır. İnstrumental hissələr həm vokal me­lodiyanı müşayiət edir, ritm tutur, həm də müstəqil bölmələr kimi, şi­kəs­tənin obrazlı-emosional və kompozisiya quruluşunda əsas yaradıcı ün­sür­lərdən biridir. İnstrumental hissənin mühüm əlamətlərindən biri refren tip­li melodiyanın olması və hər yeni inkişaf mərhələsindən sonra bu mu­si­qi parçasına qayıdılmasıdır. İnstrumental və vokal hissədə ifadə tərz­lə­ri­nin müxtəlif olmasına baxmayaraq, eyni əhəmiyyət daşıyaraq, biri di­gə­ri üçün mütləqdir və bir-birini tamamlayır.

Şikəstələri aşıq musiqisi ilə əlaqələndirən əlamətlərdən biri də şüb­hə­siz onların ifa tərzidir. Xalq arasında tez-tez “bir hava üstə şikəstə oxu­maq”, “şikəstə demək” kimi ifadələrə rast gəlmək olur. Artıq bu ifadə­lə­rin özü də şikəstənin mahiyyətini qismən müəyyən edir. Bu ifadələr “ins­tru­mental musiqi fonunda vokal oxuma” deklomasiya etmək mənasını ve­rir. Melodiyanın improvizasiyalı nitqə yaxın olmasını ifadə edir. Bun­dan başqa instrumental hissənin bir xüsusiyyətini də onun dəyişməsinin müx­təlif ola bilməsini mümkünlüyünü aşkara çıxarır. Çünki şikəstələrdə ins­trumental musiqi parçaları ifaçıların zövqündə, musiqi istedadından ası­lı olaraq dəyişilə bilər. Vokal improvizasiyanın özünün lad əsasına uy­ğun gələn müxtəlif instrumental musiqi materialı üzərində, yəni istənilən ha­va üstə oxunması mümkün haldı. Bizim fikrimizcə, şikəstələrin bu qay­dada oxunma tərzi onların həm də özlərinəməxsus ifa üslubu olması fik­rini bir daha söyləməyə əsas verir.

Şikəstələrin əksəriyyətini yer və ya adam adları altında müxtəlif aşıq­la­rın yaradıcılığında yaşaması heç də təsadüfi deyil. “Qarabağ şikəstəsi”, “Kəs­mə şikəstəsi” (buna eyni zamanda “Bakı şikəsəsi” də deyilir), “Şir­van şikəstəsi”, “Quba şikəstəsi”, “Qobustan şikəstəsi”, “Kərəm şikəs­tə­si”, “Şəkəroğlu Kərimi şikəstəsi”, “Vəlicani şikəstəsi”, “Mirzəcani şikəs­tə­si”, “Qaradağ şikəstəsi”, “Əhmədi şikəstəsi” və s.

Şikəstələr Azərbaycan ifaçılıq sənətində, xüsusən xanəndələrinin yara­dı­cılığında mühüm yer tutur. Eyni zamanda bəstəkarlarımızın yaradı­cı­lı­ğın­da da şikəstə motivlərinə rast gəlirik. İlk növbədə şikəstə ifaçıları de­dik­də göz önünə Fatma Mehrəliyeva gəlir.

Baxmayaraq ki, qadın ifaçıların əksəriyyətinin repertuarına bu şikəstə da­xil edilmişdir. Lakin tanınmış musiqişünas alim, professor Ramiz Zöh­ra­bov “Zərbi-muğamlar” kitabında “Kəsmə şikəstə”ni məhz Fatma Meh­rə­liyevanın ifasında nota köçürüb. Bunu şikəstənin məhz Fatma xanımın sə­sində özünün əsl həllini tapması ilə izah edən musiqişünas muğamın ifa­çıları arasında məhz bu sənətkarın adının əbədi qalacağını dedi: “Bil­di­yi­miz kimi, “Kəsmə şikəstə” Azərbaycanın zərb muğamla­rından biridir və “Segah” ladına əsaslanır. Poetik mətni xalq bayatıla­rından ibarət olan “Kəs­mə şikəstə” sanki qırıq-qırıq, kəsik-kəsik musiqi frazalarından iba­rət­dir. Dinləyicidə son dərəcə lirik hisslər oyadan “Kəsmə şikəstə”­nin mu­siqi cümlələri fasilələrlə səslənməlidir. Fatma xanım da bu muğamı məhz belə oxuyurdu. Açığını deyək ki, hər ifaçı “Kəsmə şikəstə”ni oxuya bil­məz. Bunun üçün xüsusi səs tembrlərinin olması zəruridir. Azərbaycan muğam ifaçılığı tarixində “Kəsmə şikəstə”nin yalnız Fatma Mehrəliyeva tə­rəfindən yüksək məharətlə oxunması bir gerçəklikdir. Bir çox qadın ifa­çı­lar istəsələr də, onun kimi bu musiqi nümunəsinə nəfəs verə bil­mə­yib­lər”.

 Şikəstələrin bəstəkar yaradıcılığında istifadəsinə gəldikdə isə başqa ma­raqlı fakt da diqqəti çəkir. Şərqin ilk qadın opera yazan bəstəkarı Şə­fi­qə Axundovanın “Gəlin qayası” operasında Rübabə Mura­dovanın oyna­dı­ğı Sənəm obrazı haqqında bəstəkar özü belə demişdir: “Mən “Gəlin qa­ya­sı”nda muğama çox uymamışdım, nisbətən az yer vermişdim. Ancaq Rü­babə inad eləyirdi ki, mən muğamatçıyam, burda mütləq muğam oxu­ya­cağam. Tez-tez İskəndər Coşqunu kənara çəkirdi, müxtəlif səhnələrlə bağ­lı fikrini deyirdi və xahiş eləyirdi ki, müvafiq şeir parçaları yazsın. Ope­rada belə bir yer var. Sənəm xanın əlindən xəncəri alıb özünü vurur. Hə­min parça Rübabənin təkidi ilə yazıldı. Dedim: “Ay Rübabə, qorxu­ram “Leyli və Məcnun”dakı ölüm pərdəsinə oxşaya”.

R.Muradova: Oxşamaz, bunu “Sarıtorpaq şikəstəsi” üstə oxuyacağam. Hə­min tamaşada Rübabə yarımrejissor olmuşdu. İskəndər Coşquna Gül­ba­harla Camalın toy səhnəsi üçün də şeir yazdırdı. Məni də işlətdi. Bu yer üçün musiqi yazdırdı. Ancaq həmin parçanı avazla oxumurdu, elə söz­lə deyirdi. Nə qədər gözəl, nə qədər təbii çıxırdı! Bunun hesabına fi­nal çox əla alınırdı [4, s. 136].

Şikəstələr aşıq yaradıcılığıyla birbaşa bağlı olduğu üçün, aşıq dəs­tə­lə­rin­də mütləq şəkildə balaban ifaçılarının repertuarında da öz yerini tut­muş­dur. Xüsusən də Şirvan aşıq məktəbinin nümayəndələrinin ifasında səs­lənən bu musiqi parçaları çox ürəyə yatımlıdır.

Nəticə olaraq onu deyə bilərik ki, şikəstə tarixən aşıq yaradıcılığının məh­sulu olmuş, sonrakı təkamül, inkişaf prosesində Azərbaycan xalq mu­siqi yaradıcılığının bütün qolları ilə qovuşmuş, xalq mahnı və rəqs ya­ra­dıcılığı, muğam sənətinin uyğun cəhətlərini mənimsəmiş və nəhayət, xa­nəndə sənətində son dərəcə təkmilləşmiş bir forma almışdır. Bu qarşı­lıq­lı, əlaqəli inkişafın əhəmiyyətli nəticəsi olaraq xalq dühasının parlaq tə­cəssümü olan “Qarabağ şikəstəsi”, “Kəsmə şikəstə” yaranıb, yayıl­mış­dır.

Şikəstənin muğam ifaçılığına daxil olması bu janrın daxili imkanlarına şərt­lənmişdir. Vokal melodiyanın improvizasiya xüsusiyyətlərinə malik ol­ması instrumental hissənin inkişaflı, rəngvari xasiyyət daşıması onların xa­nəndə ifaçılığına daxil olması üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. Bu­nun­la da Ü.Hacıbəylinin təbirincə desək, aşıq “dəstgah”ı olan şikəstə bir tə­rəf­dən aşıq, digər tərəfdən isə muğam sənətinə möhkəm dayaqlı kör­pü sa­lmışdır. Bu cəhət isə şikəstələrin zənginliyini, mürəkkəbliyini, Azər­bay­can xalq yaradıcılığında xüsusi yer tutduğunu bir daha sübut edir.

  

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 

  1. Bülbül. Seçilmiş məqalə və məruzələri. (Tərtibçilər: Q.Qasımov və Ə.İsazadə. B.: Azərb. SSR EA-nın nəşriyyatı,
  2. Dağlı Ə. (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli.: MBM. 2006, 192 s.
  3. Hacıbəyov Ü.Ə. Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər. Əsərləri. II cild. B.:
  4. Hüseynov R.B. Min ikinci gecə.: İşıq, 1988, 408 s.
  5. İsmayılov M.C. Azərbaycan xalq musiqisinin janrları. B.: İşıq, 1984, 100 s.
  6. Zöhrabov R. Zərbi muğamlar (musiqi-nəzəri tədqiqat). B.: Mars-Print, 2004, 406 s.

 

Эльшад Джаббаров

Роль «Шикасте» в развитии Азербайджанского исполнительского творчества

РЕЗЮМЕ

 В статье говорится об одной из достояний национальной музыки — «Шикасте» и о его историческом развитии, характеристики пения. Прослеживается применение «Шикасте» в мугаме и в ашугской музыки.

Ключевые слова: шикасте, зарби мугам, ашугское творчество, мугам

 

Elshad Djabbarov

Role of «Shikaste» in development performing creativity of Azerbaijan

SUMMARY

This article deals with the history of develop process and performing characters of Shikasta, which takes an important part in our national music. At the same time, here we can observe the creative way of Shikasta in Mugaman and Ashug music.

Key words: shikasta, zarbi mugam, ashug creativity, mugam

 

Rəyçilər:

professor Malik Quliyev;

dosent Malik Mansurov.

Mövzuya uyğun