AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 3, 2015

 

                                                                                                                 Samirə CƏLİLOVA

Magistr, tar ifaçısı

 

Həmid Vəkilovun ifaçılığında novatorluq məsələləri

 

Açar sözlər: tar, novator, ifaçı, Həmid Vəkilov

Azərbaycan xalq çalğı alətləri sırasında böyük təkamül dövrü keçmiş və akademik səslənməyə malik olan musiqi alətlərimizdən biri də tardır. Mə­lum­dur ki, XIX əsrin ustad tarzəni Mirzə Sadıq Əsədoğlu tərəfindən bu alət­də edilmiş müəyyən dəyişikliklər tarın texniki imkanlarını xeyli zəngin­ləş­dirmişdir. Sonralar dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli notlu xalq çalğı alətlərini yaratdığı zaman tarın əsas pərdələrini Avropa klassik səsdüzümü­nə məxsus tonlara uyğunlaşdıraraq onun not ilə çalınmasına nail olmuşdur. Məhz bu islahatlar sayəsində Azərbaycan tarında dünya klassik musiqi xə­zi­nəsinə məxsus əsərlərin ifa edilməsinə imkan yaranmışdır.

Bir çox tar ifaçılarımız muğamdan əlavə klassik musiqi əsərlərini bö­yük no­vatorluqla ifa edərək bura özünəməxsus ştrixlərini gətiriblər. Tar ifaçı­lı­ğın­da öz sözünü demiş belə novator sənətkarlardan biri də Respub­likanın Əmək­dar artisti, Azərbaycan Milli Konservatoriyasının profes­soru Həmid Vəkilovdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1949-cu ildə Bakının Binəqədi kəndində ziyalı ai­ləsində dünyaya göz açmış Həmid Vəkilovda musiqiyə böyük maraq er­kən yaşlarından yaranıb. Həmid müəllimin musiqiyə həvəsini görən vali­deyn­ləri 8 yaşında onu rayonun pionerlər evinin tar dərnəyinə yazdırırlar. İlk gündən istedad və çalışqanlığı ilə həmyaşıdlarından seçi­lən tarzənin mü­əl­limləri Əlağa Mövsümov və Azər Rzaquliyev olub. Müəl­limlərinin dərin rəğ­bətini qazanaraq onların bütün tapşırıqlarını səylə yerinə yetirməyə çalı­şan Həmid Vəkilov oxuduğu məktəbin, eləcə də pionerlər sarayının əksər təd­birlərində uğurla yaddaqalan çıxışlar etmişdir. İllər ötdükcə tar sənətinin sirlərinə daha dərindən yiyələnmək istəyən Həmid müəllim sonrakı illərdə Bül­bül adına orta ixtisas musiqi məktəbinin tar sinfinə daxil olur. Burada Əh­sən Dadaşov, Sərvər İbrahi­mov, Rəhilə Kərimova kimi ustad sənətkar­lar­dan tar sənətinin incəliklə­rini, klassik musiqi xəzinəsindən olan əsərləri, eləcə də muğam sənətini həvəslə öyrənir.

Respublikanın bir çox tanınmış sənətkarlarının dərs dediyi bu məktəb gənc tarzənin həyatında çox mühüm rol oynayır. Artıq bu illərdə o, vaxtilə tar­da edilmiş dəyişikliklərin yetərincə olmadığını anlayır və məhz bu səbəb­dən də 1966-cı ildə məktəbin son sinfində oxuyarkən F.Men­delsonun “Skrip­ka ilə orkestr üçün konsert”ini və P.Sarasatenin “Qaraçı havaları”nı im­tahanda çalmasını qərarlaşdırarkən çalışma əsnasında 3-4-cü oktavaların pas­sajlarının orijinalda olduğu kimi çalınmasının müm­kün­süzlüyünü görür. Vəziyyətdən çıxış yolunu alətin daha da təkmilləş­dirilməsində görən Həmid Vəkilov bunu həyata keçirmək üçün ilk növ­bə­də yalnız muğam ifaçılığın­da, əsasən, tonu dolğunlaşdırmaq məqsədi daşıyan ən qalın bəm simi digər sim­lər səviyyəsinə endirməklə onu fəal simə çevirmiş və digər tərəfdən ta­rın qolunu 2-3 mm enliləşdirməklə istə­diyi nəticəni almağa müvəffəq ol­muş­dur. Tarın diapazonu aşağı registrə doğru xalis kvarta həcmində artaraq 1967-ci ildə, buraxılış imtahanında ilk dəfə olaraq həmin əsərləri orjinalda olduğu kimi çalmağa imkan vermişdir.

Həmid müəllimin bu yeniliyi nəinki klassik musiqi ifaçılığına, həm­çinin muğam ifaçılığına da öz müsbət təsirini göstərib. Tarzənin bu uğur­lu çıxışı musiqi ictimaiyyətində geniş əks-səda doğuraraq baca­rıq və isteda­dı­na böyük rəğbət yarandırmışdır. Qeyri-adi ifaçılıq tərzinə ma­lik olan Həmid Vəkilov klassik muğamları, eləcə də bəstəkar əsərlərini, tar üçün yazılmış klassik əsərləri bacarıqla ifa etmiş və 15 yaşından başlayaraq artıq müxtəlif musiqi kollektivlərində solist kimi çıxışları ilə geniş dinləyici kütlələrinin sevgisini qazanmağa müvəffəq olmuşdur.

İfaçılıq sənəti ilə günü-gündən püxtələşən və təkmilləşən tarzən Həmid Vəkilov 1967-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Kon­serva­to­riyasına daxil olur və burada solist ifaçı, xalq çalğı alətləri orkestrinin rəh­bə­ri və tar müəllimi ixtisaslarına yiyələnir. Tələbəlik illərində yüksək ifaçı­lıq, sənətkarlıq tələb edən klassik muğamları, eləcə də iri həcmli mürəkkəb əsərləri, rus və Qərb bəstəkarlarının tar üçün yazılmış pyeslərini ustalıqla ifa et­mişdir. Məhz bu baxımdan onun uğurlarını aşağıdakı amillərlə şərtlən­dir­mək olar: istedad, əməksevərlik, kamil not savadına malik olması.

1978-ci ildə konservatoriya rəhbərliyinin dəvəti ilə o, pedoqoji fəaliy­yə­tə başlayır. Bir müddət konservatoriyanın “Xalq çalğı alətləri” kafedrasının baş müəllimi kimi fəaliyyət göstərir. Pedoqoji fəaliyyət ilə yanaşı, Həmid Və­kilov həmçinin ölkənin mədəni həyatında, ümumittifaq və beynəlxalq mü­­sabiqələrdə fəal iştirak edir. Respublikanın bir çox ustad xanəndələrini – Əbülfət Əliyev, Canəli Əkbərov, Arif Babayev, Səkinə İsmayılova, Baba Mahmudoğlu, Zaur Rzayev, Qəndab Quliyeva və başqalarını müşayiət et­məklə dünyanın bir çox ölkələrində qastrol səfərlərində olur və milli musi­qi­mizi, ulu muğam sənətimizin incilərini böyük məharətlə geniş dinləyici kütlələrinə sevdirə bilir.

Bununla bərabər tarzənin uğurlu çıxışlarından biri kimi onun 1979-cu il­də Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) keçirilən estrada artistlərinin VI Ümum­ittifaq müsabiqəsindəki çıxışını qeyd etmək lazımdır. Keçmiş itti­fa­qın 100-dən artıq estrada artistinin iştirak etdiyi bu müsabiqədə respubli­ka­mı­zı təmsil edən gənc tarzənin ifasını xalq artistləri Arkadi Raykin, Yuri Si­lant­yev, bəstəkarlar Mark Fradkin, Oskar Feltsman və başqalarından ibarət münsiflər heyəti yüksək qiymətləndib. H.Vəkilo­vun ifasında səslənən “Əraq”, “Çahargah” və “Orta Mahur” muğamlarına, eləcə də eyni ustalıqla ifa etdiyi D.Şostakoviçin “Romansı”nı, Asəf Zeynallının “Muğamsayağı”, qə­dim rus mahnıları əsasındakı variasiyaları xüsusi marağa səbəb olur. Bu re­pertuar iki səciyyəvi cəhəti özündə ehtiva edirdi:1) Həmid bəyin maraq da­irəsinin geniş olmasını, məharət və hazırlığını; 2) Tarın imkanlarının ge­niş­liyini tamaşaçılara aydın şəkildə təqdim olunması.

Qeyd etmək lazımdır ki, Həmid Vəkilovun bu virtuoz ifası münsiflər he­yə­ti və tamaşaçılar tərəfindən böyük hərarət və sürəkli alqışlarla qarşı­lan­mış­dır. Həmid müəllimin həmçinin, muğam ifaçılığına dərindən yiyə­lən­mə­si şübhə doğurmur. Klassik muğam ifaçılığı zamanı muğamlardakı bədii du­yum xüsusiyyətlərini yeni orijinal boyalarla dinləyicilərə aşıladığı üçün Həmid Vəkilov doğma respublikamıza münsiflər heyətinin yekdil qərarı ilə müsabiqənin qalibi diplomu, fəxri fərman və təşəkkürnamələrilə dönmüş və müsabiqədən sonra keçmiş SSRİ-nin çox nüfuzlu “İzvestiya” və “Komso­mol­skaya pravda” qəzetlərinə müsahibə verən münsiflər heyətinin sədri, SSRİ xalq artisti A.Raykin onun ünvanına xoş sözlər deyərək ifasını çox yük­sək qiymətləndirmişdir (3).

Bu gün tar ifaçılığında ənənə və novatorluq məsələlərindən bəhs edərkən mahir ifaçı Həmid Vəkilovun adı xüsusi hörmət ilə qeyd olunur. O, ya­ra­dı­cı­lıq fəaliyyətində milli tar ifaçılıq sənətimizə xas ənənələri saxla­maqla bə­ra­bər  bu sənətə bir sıra novatorluq cizgilərini də gətirmişdir. Məlumdur ki, Hə­mid müəllim uzun illər tarın texniki imkanlarında bir sıra dəyişikliklər aparmış və tar ifaçılığında novator nailiyyətlərini “Azərbaycan tarı və onun ifa­çılıq problemləri haqqında təkliflər” adlı elmi işində bizimlə bölüş­müş­dür (6, s. 58). Belə ki, o, tarın diapazonunu genişləndirərək 2,5 oktavadan tam 4 oktavaya çatdırmışdır. Nəticədə not və muğam ifaçılığı üçün tar ifa­çı­lıq sənətində yeni zəngin imkanlar yaranmışdır. Bundan əlavə, tarın kəllə his­səsini təkmilləşdirmiş və bu təkmilləşdirmə sayəsində tar ifaçılığında ye­ni-yeni koloritlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Həmid Vəkilov həmçinin, yeni çalğı üslubu da ixtira etmişdir. Bu çalğı nə­ticəsində “Həmidvari flajolet” meydana gəlmiş və ifa üslubunda yeni ef­fekt­lər əldə olunmuşdur. Üsulun başlanğıc və sonunun qeyd olunması – (H.V…..H.V) Həmidvari flajolet yazılışından bir oktava zil icra olunur. Ye­ni çalğı üsulunun ixtirası, polifonik ifa, caz əsərlərinin çalınması, adət etmə­di­yimiz akkord və çalarların əmələ gətirdiyi tam yeni səslənmə və digər ye­ni­liklər tar ifaçılıq sənətinə daxil edilmişdir.

Milli musiqimizdə öz orijinal dəsti-xətti ilə seçilən Həmid Vəkilov ifa za­manı tarı ilk dəfə ayaq üstdə çalan sənətçi kimi də tanınmış və bununla da o, tarın ayaq üstə duraraq çalına biləcək alət olduğunu sübut etmişdir. Səh­nə­də ayaq üstə duraraq tar ifa etməyin üstünlükləri odur ki, ifaçı bu zaman əy­ləşəcəyi stul haqqında və ya mikrofonun səs səviyyəsi haqqında düşü­n­mür və belə bir vəziyyətdə ifaçı istədiyi qədər mikrafona yaxınlaşa və ya uzaqlaşa bilər.

Həmid Vəkilovun ifaçılıq fəaliyyətinin inkişafı yeni-yeni çalğı üsulla­rı­nın, ştrixlərin və tarda çalınmamış akkordların meydana gəlməsinə zəmin ya­ratmışdır. Hətta mərhum bəstəkarımız Zakir Bağırovdan yeni ştrix və çal­ğı texnikasının yer ala biləcəyi bir tar konsertini yazmasını xahiş etmişdi. “Tar üçün konsert” əsəri Bəstəkarlar İttifaqının xüsusi komissiyası tərəfin­dən dinlənilərək müsbət rəy əsasında qəbul edilmişdir. Qeyd etmək lazım­dır ki, bu əsərdə ilk dəfə olaraq flajoletdən, bəm simdən, nonakkordlardan, 4-cü (burada çeçələ barmaq nəzərdə tutulur) barmağın rəsmən işlənilmə­sin­dən və s. virtuoz üsullarından istifadə olunmuşdur. Bir çox yeniliklərin yer al­dığı bu əsər tar ifaçılığı tarixində yeni bir mərhələnin təməlini qoymuşdur.

Həmid Vəkilov həmçinin Azərbaycan musiqisinin yorulmaz təbliğat­çısı ki­mi tanınır. Dünyanın bir neçə ölkələrində konsert proqramları ilə çıxış edən sənətkarımız əməkdar artist fəxri adına layiq görülüb. Bu gün Azər­bay­can radiosunun fondunda tanınmış bəstəkar Zakir Bağırovun məhz Hə­mid Vəkilovun ifası üçün yazdığı “Tar üçün konserti”, C.Cahangirovun “Rondo”, Tofiq Quliyevin “Qızıl üzük”, Niyazinin “Arzu”, eləcə də digər mu­ğam və xalq havaları qorunub saxlanır. Bir neçə il bundan öncə işıq üzü görmüş Həmid Vəkilovun “Tarda dünya musiqisi” adlı diski böyük dinlə­yi­ci kütlələri tərəfindən rəğbətlə qarşılan­mışdır. Diskdə nəinki Azərbaycan və xarici ölkə bəstəkarlarının tar üçün yazılmış əsərləri, həmçinin xalq mahnı­la­rı və muğamlar da yer alıb.

Məlumdur ki, müasir dövrümüzdə tar aləti ifaçılıq sənətimizdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu baxımdan hər il yeni-yeni ifaçılar yetişərək tar ifaçılıq sənətinə özünəməxsus ştrixləri gətirirlər. Belə sənətkar­larımızdan biri olan Həmid Vəkilov Mirzə Sadıq Əsədoğlunun, Üzeyir bəyin yolunu uğurla davam etdirir. Ümid edirik ki, gələcəkdə bu yolu bir başqası davam etdirəcək. Zaman ötdükcə sevimli musiqi alətimiz olan tarımız da yenilik­lər­lə zənginləşəcək və güman edirik ki, bu yeniliklər tarın saflığına, incəli­yi­nə, ruhumuzu oxşayan ilahi səsinə xələl gətirmə­yəcək. Yalnız o, zaman tar ifaçılıq sənətimiz inkişaf edərək, se­vimli aləti­mi­zin dünya musiqi alətləri ailə­sinə inteqrasiyası baş tutacaq və bu kimi xalq çalğı alətlərimizin sayəsində də ölkəmiz bütün dünyada tanınacaq.

 

ƏDƏBIYYAT: 

  1. Əbülqasımov V.Ə. Azərbaycan tarı. B.: İşıq,1989, 96 s.
  2. Əliyev S. İfaçı tarzənlərimiz dünən, bu gün, sabah. // “Konser­vato­riya” jurnalı №1, 2011, s. 5-9.
  3. Salmanov R. Tar yaşadıqca, onu yaşadan sənətkarı da yaşadır. // “Xalq” qəzeti, 2011, 4 dekabr, s. 8.
  4. Nəcəfzadə A.İ. Azərbaycan xalq çalğı alətərinun izahlı lüğəti.II nəşr. B.: MBM, 2004, 224 s.
  5. Rəhmətov Ə.M. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: İşıq, 1975, 64 s.
  6. Vəkilov H.Ş. Azərbaycan tarı və onun ifaçılıq problemləri haqqında təkliflər (metodik vəsait). B.: 2007, 58 s.

 

Saytoqrafiya

  1. Юхары Салахлы. Материал из свободной этциклопедии URL:https://ru.wikipedia.org/wiki/Юхары_Салахлы
  2. Həmid Vəkilovun tarının sehrinə qovuşduq URL: http://www. az/2013/hemid-vekilovun-tarinin-sehrine-qovusduq/

 

 

Самира ДЖАЛИЛОВА

Исполнительница  на таре,

выпускница АНК

ЧЕРТЫ НОВАТОРСТВА В ИСПОЛНИТЕЛЬСКОМ ТВОРЧЕСТВЕ ГАМИДА ВАКИЛОВА

 Pезюме

В статье говорится о новаторских чертах в творчестве Гамида Вакилова. Раскрываются нововведения исполнителя-виртуоза в исполнительском искусстве – игре на таре. Также рассматриваются вопросы реконструкции тара.

Ключевые слова: тар, новатор, исполнитель, Гамид Вакилов                                                  

 

Samira JALILOVA

                                                                              İnstrumentalist (tar),   graduate of ANC

INNOVATIVE ISSUES IN THE PERFORMING CREATIVE OF HAMID VAKHILOV

Summary

The article describes the innovative features in the creation Hamid Vakhilov. There have been innovations of performer — virtuoso  in the tar performing art. Also discusses Hamid Vakhilov’s tar reconstruction.

Key words: tar,innovator, performer, Hamid Vakhilov.

 

Rəyçilər:

dosent Jalə Qulamova;

dosent Telman Qəniyev.

Mövzuya uyğun