AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI

“KONSERVATORİYA” № 4, 2015

 

 

Əhsən ƏHMƏDOV

AMK-nın müəllimi

 

XX əsrin II yarısında qadın xanəndələrin yaradıcılığı

(G.Həsənova, R.Muradova, S.Qədimova)

 

Açar sözlər: muğam, xanəndə, ifaçılıq, muğam-operası, G.Həsənova,  R.Muradova, S.Qədimova

 

XX əsrin II yarısı, müharibədən sonrakı illərdə dünyada, o cümlədən də Azərbaycanda bir sıra ictimai siyasi proseslərlə yadda qaldı. Müharibədən sonra iqtisadiyyatın dirçəldilməsi uğrunda gərgin fəaliyyət başladı. Belə bir zamanda sovet mədəniyyət işçilərinin boynuna düşən yük zəhmət­keş­lə­ri ruhlandırmaq idi. Xatırladaq ki, Azərbaycan milli musiqisi sovetlərin ya­ran­dığı ilk dövrlərdə heç də yüksək münasibət görməmişdi. Bir zaman tarı, eləcə də mu­ğamatı keçmişin qalığı, burjua malı hesab edərək silməyə səy gös­tər­miş­dilər. Xüsusən muğam üstündə oxunan klassik qəzəllər sovet mə­mur­larının ürəyincə deyildi. Onlar bu sözləri qəbul etmir, bəzi şairlər “daloy, tar”, “rədd ol, mu­ğam” desələr də gərgin mübarizənin nəticəsində Azərbaycan milli musiqisi öz unikallığını qoruyub saxlaya bildi.

Müharibə zamanı və müharibədən sonrakı dövrlərdə milli musiqi ifaçı­la­rımız bütün günü ağır şərtlər daxilində ölkənin hər yerinə səfərlər edir, konsertlər verirdilər. İlk dövrlərdə şəraitsizlikdə bu, çox dözülməz idi. La­kin onlar hökumətin təşkil etdiyi bütün tədbirlərə məhsul bayramlarında iş­ti­rak etməyə məcbur idilər. Maraqlı bir faktı da qeyd etməliyik – Cə­nu­bi Azərbaycan inqilabı zamanı musiqiçilərimiz Təbrizdə və bir sıra bö­yük şəhərlərdə çıxışlar edib.

XX əsrin II yarısında muğam ifaçılığımızda qadın xanəndələrimizin yaradıcılığı da yük­sək inkişaf etmişdi. Onların arasında fərqlənən sənətkarlarımızdan biri Gül­xar Həsənova idi. Əslində onun yaradıcılığının ilkin dövrü XX əsrin I ya­rı­sına təsadüf edir. Lakin 50-ci illərdən sonra o özünün yara­dıcılıq zirvə­si­nə çatmışdı. G.Həsənova dedikdə gözümüz önündə ilk növbədə onun oy­na­dığı Ərəbzəngi obrazı canlanır. Gülxar xanımın Ərəbzəngisi şücaətli, igid, mərd, qorxmaz bir cəngavərdir. Ərəbzəngi Gülxar Həsənova Şah İs­ma­yılla qarşılaşdığı səhnədə onun aktyorluq və xanəndəlik istedadı özünü daha qabarıq göstərir. Onun Şah İsmayılla döyüşməsi və bu çarpışmanı mü­şayiət edən şaqraq səsi çox yüksək notlarda gəzişərək tamaşaçı qəlbində silinməz iz buraxmışdır. Gülxar xanım təkcə oxumağını, ifasını deyil, hətta hə­rəkətlərini də musiqi ilə bağlamağı bacarır. Onun yerişi, duruşu bəstə­ka­rın musiqi dili ilə demək istədiklərini yaxşı tamamlayır. Gülxar xanım bə­zən tarı gözləmədən, orkestrlə oxumağa başlayır. Səs həmlələri kəskin, tən­tənə, qalibiyyət ruhunda olur, Şah İsmayılla döyüş səhnəsi nə qədər tə­bii­dirsə, güləşdə məğlub olarkən yalvarışları da o qədər təsirli və inandı­rı­cı­dır. Xanəndə səhnədə çevikdir, yaşının istənilən vaxtında, o, illərdən bəri oy­nadığı Ərəbzəngi rolunda da bu xüsusiyyyətləri qoruyub saxlamış, uzun il­lər yorulmadan gənc xanəndələrə sənətin sirlərini öyrətmişdir.

G.Həsənova özü etiraf edirdi: “Ərəbzəngi rolunu boynuma götürməklə, deyəsən özümü işə salmışdım; Ərəbzəngi rolunda çıxış etmək üçün cəld­lik, çeviklik, qılınc oynatmaq, ox atmaq və sair cəhətlərə yiyələnmək lazım idi. Məlumdur ki, bəstəkar Ərəbzəngini zəvvar, çapqınçı və Şah İsmayıl su­­rətləri ilə qarşılaşdırır. Hadisələrin gedişindən və onunla tərəf-müqabil ob­razların əlaqəsindən asılı olaraq, Ərəbzəngi müxtəlif xarakterli musiqi ilə oxumalı olur. Burada qəhrəmanlıq və məhəbbət leytmotivləri major (“Rast” muğamının “Əraq” şöbəsi) və lirik xarakterli musiqi ilə (“Qarabağ şi­kəstəsi” və “Kəsmə şikəstə”) növbə­ləşir. Bütün bunlar isə Ərəbzəngi ro­lu­nu çoxcəhətli planda oynamağı tələb edir. Digər tərəfdən, Ərəbzənginin səs partiyası hətta muğam improvizasiyalarında yalnız tarın deyil, həmçi­nin orkestrin müşayiəti ilə oxunur. Buna görə də güclü səs diapazonu tələb edən bu obraza xeyli əmək sərf eləməli oldum. İlk sınaq müvəffəqiyyətli ol­du. İlk çıxışımdan indiyə kimi beş dəfə yeni quruluşda hazırlamış “Şah İs­mayıl” operasının beş yüzdən artıq tamaşasında iştirak etmişəm. Tamaşaçılar yazdıqları məktublarında mənə “Hörmətli Ərəbzəngi xanım” – deyə, müraciət edirdilər” [2, s. 34].

XX əsrin II yarısı qadın xanəndələrimizin yaradıcılığının zirvə nöqtəsi idi, desək, heç də yanılmarıq. Bir-birindən fərqlənən ifaçılar öz üslubla­rı­na, oxu tərzlərinə görə bir-birindən fərqlənirdi. Onların arasında özünə­məx­sus yanıqlı səsi ilə, şirin Güney Azərbaycan ləhcəsi ilə seçilən isə Rü­ba­bə Muradova idi. O, təkcə xanəndə deyildi, ikiyə bölünmüş Azərbay­ca­nı­mızın bir həsrət, nisgil simvoluydu. Onda böyük bir nisgil var idi. Rü­ba­bə Muradova xalqımızın çox sevdiyi sənətkarlardan idi. Rübabə xanımı din­ləyənlər qəlblərində yarıya bölünmüş vətənimizin qübarını hiss edir­di­lər, bu ağrı, bu nisgil, həm onun özünü, həm də dinləyicilərinin qəlbinə dağ çə­kirdi. A.Rzayev “Xatirələrdə yaşayan sənətkar” adlı kitabında yazır: “Elə şəxsiyyətlər var ki, onların tərcümeyi-halı bir kəndin, bir bölgənin çər­çivəsinə sığmır. Məsafələr aşaraq hüdudsuz olur, səsi-sorağı ağlagəlməz ucalıqlardan eşidilir, insanları mənəvi tellərlə bir-birinə bağlayır. Yanıqlı, ya­pışıqlı səsi olan müğənni Rübabə Muradovanın oxumaları neçə-neçə ta­le­lərin sirdaşına, həmdəminə çevrilmişdi. O, Azərbaycan ruhunun tərcü­ma­nı idi. Neçə yerə bölünmüş, böldürülmüş otaylı-butaylı Azərbaycanı­mı­zın ağrısı-acısı Rübabə xanımın səsinə hopmuşdu. Bu səsi eşidəndə həmişə köhnə yaralarımız təzələnirdi, ürəyimiz qövr edirdi. Elə indi də onun lent­lə­rə köçmüş yiyəsiz səsi bizim kimliyimizdən danışır” [5, s. 4].

R.Muradovanın opera səhnəsində yaratdığı qadın obrazları hələ də dil­lər əzbəridir. Vokal istedadına, səhnə ustalığına və məlahətli səsinə görə te­­atrda görkəmli yer tutmuş və tamaşaçıların məhəbbətini qazanmışdı. Ley­­li rolunu səhnəmizin neçə gözəl aktrisası, istedadlı müğənnisi oynayıb, la­kin onun özünəməxsus şəkildə canlandırdığı bu surət musiqi tariximizdə ən uğurlulardan hesab edilir. Uzun illər Məcnun rolunu oynamış bənzərsiz sə­nətkarımız Qulu Əsgərov tərəf-müqabili olmuş çoxsaylı Leyli ifaçıları ara­sında Rübabə xanımın adını xüsusi vurğulayırdı: “Onun opera teatrında yaratdığı Leyli rolunu unutmaq mümkün deyil. Bu rolu o qədər ürəkdən, emosional oynayırdı ki, tamaşadan sonra gözünün yaşı qurumurdu. Yəqin çoxları bilmir ki, o, 2 dəfə infarkt keçirmişdi. Mən Rübabənin ürəyinin kar­­­di­o­qramını görmüşəm, onun ürəyi çat-çat idi. Yalnız son dərəcə həssas incə, güclü sevə bilən, nəyinsə həsrətini çəkən oxuduğu mahnını özünün taleyinə çevirən bir sənətkarın qəlbi belə zədələnə bilər” [1, s. 26].

“Leyli və Məcnun” Rübabə xanım üçün çox əziz idi və həmin operayla bağ­lı bu epizodu da tez-tez xatırlayırdı. Hüseynağa Hacıbababəyov tə­qa­ü­də gedəsiymiş. Teatrın müdiriyyətindən xahiş edir ki, ona Rübabə xanımla bir­gə son dəfə “Leyli-Məcnun”da oynamağa icazə versinlər. Axı, H.Hacı­ba­ba­bəyov özü də 20-ci illərdə operamızda qadın aktyorların, müğən­ni­lə­rin olmadığı vaxtlarda ən yaxşı Leylilərdən sayılmışdı. İndi isə son dəfə, səh­nədəki – opera səhnəsindəki axırıncı çıxışında ən yaxşı qadın Leyliyə (də­qiqlik xatirinə “Leyli” sözündən əvvəl “qadın” sözünü işlətmək nə qə­dər qəribə, paradoksal görünsə də hər halda bu deyim tərzi teatr tarixi­miz­də­ki bir dövrün ifadəsidir) tərəf-müqabil (oyundaş) olmaq istəyirdi.

Gözəl səsi olan, musiqi folklorunu və xalq musiqisini yaxşı bilən mü­ğən­ni Leyli və Əsli obrazlarından başqa, Ərəbzəngi (“Şah İsmayıl”), Sə­nəm (“Gəlin qayası”) kimi parlaq, yaddaqalan obrazlar yaratmış, Zülfüqar Hacıbəyovun “Aşıq Qərib” operasında 1969-cu ildə Şahsənəmi oynamış­dır.

Təkcə öz uğurlarından məmnun qalmır, musiqi sahəsində baş verən bü­tün ürəkaçan hadisələrə sevinir, başqa sənətkarların nailiyyətinə həssas mü­nasibət bəsləyirdi. Respublikanın xalq artisti Canəli Ələkbərov xatırla­yır ki, məşqlərdə, səhnədə dəfələrlə eşitməsinə baxmayaraq, Məcnunun di­vanəliyi qəbul etdiyi məqam – “Ya rəbb, bəlayi eşqilə qıl aşina məni” – de­yə, fəryad qoparanda, Rübabə xanım pərdə arxasında göz yaşını saxlaya bilməzmiş, ürəyinin böyüklüyü, təmizliyi göstəricisinə çevrilərmiş fəzarət dolu baxışlarındakı kövrəklik…

Onun yaratdığı obrazların arasında seçilən Sənəm obrazı idi. Şərqin ilk  opera yazan qa­dın bəstəkarı Şəfiqə Axundova bu barədə danışır: “Mən “Gə­­lin qayası”nda muğama çox uymamışdım, nisbətən az yer vermişdim. An­caq Rübabə inad eləyirdi ki, mən muğamatçıyam, burda mütləq muğam oxu­yacağam. Tez-tez İskəndər Coşqunu kənara çəkirdi, müxtəlif səh­nə­lər­ə bağlı fikrini deyirdi və xahiş eləyirdi ki, müvafiq şeir parçaları yazsın. Operada belə bir yer var. Sənəm xanın əlindən xəncəri alıb özünü vurur. Həmin parça Rübabənin təkidi ilə yazıldı. Dedim: “Ay Rübabə, qorxuram “Leyli və Məcnun”dakı ölüm pərdəsinə oxşaya”. Dedi: “Oxşamaz, bunu “Sa­rı­torpaq şikəstəsi” üstə oxuyacağam”.

Həmin tamaşada Rübabə yarımrejissor olmuşdu. İskəndər Coşquna “Gül­baharla Camalın toy səhnəsi” üçün də şeir yazırdı. Məni də işlətdi. Bu yer üçün musiqi yazdırdı. Ancaq həmin parçanı avazla oxumurdu, elə sözlə deyirdi. Nə qədər gözəl, nə qədər təbii çıxırdı! Bunun hesabına final çox əla alınırdı” [4, s. 96].

Rübabə Muradovayla yanaşı eyni dövrdə Sara Qədimova, Şövkət Ələk­bə­rova, Tükəzban İsmayılova və başqaları da muğam ifaçılığımızı, milli mu­siqimizi yaşadanlar sırasındadırlar. Adını çəkdiyimiz sənəkarlar təkcə mu­ğam ifaçısı, xanəndə kimi deyil, bəstəkar mahnılarının ifaçısı kimi də şöh­rət qazanmışdılar. Xüsusən Şövkət Ələkbərova milli vokal ənənələ­ri­mi­zi yaşadaraq yeni nəslə ötürmüş, özündən sonra onlarla gənc xanəndələr ye­tişdirmişdi. Bu gün milli musiqimizdə Şövkət Ələkbərova məktəbinin ol­ması danılmaz faktdır.

Sara Qədimova Qarabağ xanəndəlik məktəbinin layiqli davamçısı olub. Onun fəaliyyətinin mühüm bir dövrü Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Te­atrı ilə bağlıdır. O, özü bu barədə deyib: “Gənc vaxtlarım idi. Səhnədə ne­cə deyərlər, ayaqlarım yavaş-yavaş möhkəmlənirdi. Muğam­larımızın ifa­sında az-çox tanınmağa başlamışdım. Elə o vaxtlar Üzeyir bəy məni ope­raya dəvət etdi. Mənim yanımda müəllimim Hüseynqulu Sarabskiyə de­di: “Qızımı, Leyli rolunu hazırla”. Ancaq o vaxtlar mən bu təklifin mə­su­liyyətini hiss edərək razı olmadım, axı tez idi. Leylini oynamaq üçün sə­nət­karlıq səviyyəsi lazım idi. Ancaq boynuma alım ki Leyli və Əsli ob­raz­la­rını yaratmağın həmişə arzusunda olmuşdum. Sonra illər ötdü, vaxt gəlib çat­dı. Sənətdə əldə etdiyim təcrübə özü buna imkan verdi. Mərhum Mehdi Məm­mədovun rejissorluğu ilə “Leyli və Məcnun” operasının məşqinə baş­la­dıq. İlk tərəf-müqabilim, yəni Məcnun rolunda müəllimim böyük sənət­kar Əlövsət Sadıqov idi. Təsəvvürünüzə gətirin, şagird böyük müəllimi ilə çi­yin-çiyinə obraz yaradır. Çox məsuliyyətli iş idi” [3, s. 45].

Sara Qədimova öz müəllimi H.Sarabskinin səsinin şirinliyini, oxuma ma­­nerasını öz səsində, ifalarında yaşadırdı. Bu, sadəcə kor-koranə təqlid  de­y­ildi, bu, ustaddan öyrəndiklərini yaşatmaq idi. Beləliklə, onun Leylisi baş­­qa Leylilərdən davranışına, duruşuna, duyğularına, xüsusi səs diapa­zo­nu­­na, məlahətliliyinə, aydınlığına və oxunuş üslubuna görə seçilirdi. Sara Qə­­dimova Leylinin məhəbbətini izhar edəndə çox incə, zərif sevgisindən dön­­məyən Leyliyə çevrilirdi, artıq Leyli obrazının səhnə təcəssümündə onun­­la qovuşur, birləşirdi, təbii iztirab hissləri keçirərək, oyunun çox ye­rin­də kövrəlib ağlayırdı.

O özü isə deyirdi: “Mənim səsim “si” kökü üstündədir, yəni zildir. Ley­­li rolunda “lya” kökündə oxumaq lazım gəlirdi. Odur ki, əvvəllər çox çə­­tinlik çəkirdim. Ancaq məşqlər davam etdikcə buna öyrəşdim. Yəni sə­sim “lya” kökünə alışdı. Beləliklə, Leyli rolunu da, muğam melodiyalarını oxu­mağıma müvəffəq oldum. Onu da qeyd etməliyəm ki, “Şur” və “Ma­hur-hindi” muğamlarını mənim düzgün ifa etməyimdə sevimli tarzən, mər­hum Bəhram Mənsurov və Hacıbaba Hüseynovun əməyi böyükdür. Qa­zan­dığım uğurlarda onların da payı var” [3, s. 47].

Sara Qədimovanın yaradıcılığında xüsusi yeri tutan muğamlardan biri də “Şur” muğamıdır. O, aktyor bacarığı, səs diapazonunun köməkliyi ilə qa­dın xanəndələr üçün çətin sayılan bu muğamın öhdəsindən gəlirdi. Ya­vər Kələntərlinin ifasında “Şur” muğamının lent yazısı olsa da, xanəndə H.Hü­seynov bildirir ki, o təmiz “Şur” deyil. Yavər xanımın oxuduğu “Sə­ma­yi-şəms”dir. Sara xanım isə “Şur”u kişi xanəndələrimiz oxuyan pər­də­dən oxuyur. Hacıbaba Hüseynov Sara xanımla bağlı başqa bir epizod da da­nışır ki, burda da xanım xanəndənin səs imkanı önə çəkilir. “Əlağa Va­hi­din vəfatından sonra hər ilin fevral ayında Mərdəkan qəsəbəsində qeyri-rəs­mi olaraq şairi yad edib həvəskarların Vahid gecəsini keçirirdik. Bu məc­lisə musiqiçilər, xanəndələr və ziyalılar toplaşırdılar. Toplanışların bi­rin­də Saradan xahiş edib, onu o gecəyə apardıq. Məclisin çox hissəsində ki­­şi xanəndələr oxudu. Axırda Sara xanım “Qatar” muğamını başladı, an­caq onun bu “Qatar”ı 40 ildə oxuduğu “Qatar”ların heç birinə bənzəmirdi. “Qa­tar” məclisdə oxuyan­ların hamısını heyran etdi. Mən soruşdum: Sara be­lə təb sənə hardan gəldi? O, cavabında dedi: Qocalsa da şir demə, pirdir, mə­ğami-cəngidə şir elə şirdir” [3, s. 68].

XX əsrin II yarısında yuxarıda adını çəkdiymiz qadın xanəndələrimiz  öz gözəl səsləri və orijinal ifa tərzləri ilə muğam sənətimizi zənginləş­dir­miş, gələcək nəslə qorunub saxlanılmasında əllərindən gələni etmişlər. On­la­rın ağır zəhməti, gərgin əməyi nəticəsində yeni nəsil qadın xanəndələri ye­tişmişdir. Sevindirici haldır ki, ənənə bu günə qədər davam etdirilir.

 

ƏDƏBİYYAT:

  1. Əjdər Ol. Şirvana binə gəlləm.: Şirvannəşr, 1999, 214 s.
  2. Ləman F. Gülü xar olan Gülxar. B.: 2000, 248 s.
  3. Həsənqızı F. (Şabanova). El ruhunda. B.: İşıq, 1992, 72 s.
  4. Hüseynov B. Min ikinci gecə. B.: İşıq, 1988, 408 s.
  5. Rzayev A. Xatirələrdə yaşayan sənətkar. B.: 2008, 22 s.

  

Ахсан Ахмедов

Преподаватель АНК

 ТВОРЧЕСТВО ЖЕНЩИН-ХАНЕНДЕ ВТОРОЙ

ПОЛОВИНЫ ХХ ВЕКА

Резюме

В статье, представленной Ахсаном Ахмедовым, дается анализ творчества трех женщин-ханенде, Г.Гасановой, Р.Мурадовой, С.Гади­мо­вой, которые оставили своеобразный след в исполнении мугама в Азербайджане. Автор дает анализ творчеств женщин-ханенде не толь­ко как исполнительниц мугама, одновременно в статье идет речь об их деятельности на оперной сцене.

 Ключевые слова: мугам, ханенде (исполнитель мугамов), исполнение, опера-мугам, Г. Гасанова, Р. Мурадова, С. Гадимова

 

 Ahsan AHMEDOV

Lecture of ANC

CREATIVITY OF FEMALE-KHANENDE OF SECOND HALF OF XX CENTURY

Summary

The creativity of three famous women singers creativity – Azerbaijani mugham performers at the second half of XX century – G.Hasanova, R.Muradova, S.Gadimova is analyzed in the article issued by Ahsan Ahmadov. The author study the singers not only mugham singer, at the same time, talks bout their activities on the opera stage.

Key words: mugham, singers, singing, mugham-opera, G.Hasanova, R.Muradova, S.Gadimova

 

Rəyçilər:

professor Arif Babayev;

professor Akif Quliyev.

Mövzuya uyğun